Δεκαεπτά χιλιόμετρα έξω από το Νεστόριο της Καστοριάς, στο χωριό Πεύκος, η άσφαλτος παραχωρεί τη θέση της σε έναν βατό χαλικόδρομο, που οδηγεί σε ένα σπάνιο φυσικό περιβάλλον, απερίγραπτης ομορφιάς, ευθεία μέσα στην "καρδιά" του βουνού.
Ο ορεινός όγκος του Γράμμου κρατά ακόμη καλά φυλαγμένη στα "σπλάχνα" του τη δική του ηρωική, αλλά και αιματηρή, ιστορία και δεν την παραχωρεί εύκολα στους περιηγητές, παρά μόνο ύστερα από δική τους απαίτηση και συνειδητή επιλογή να βαδίσουν στα "χνάρια" της.
Δεκάδες χωμάτινα μονοπάτια μέσα στο βουνό, πάνω από τις πηγές του Αλιάκμονα, οδηγούν σε απόκρημνες χαράδρες, πλαγιές, σπηλιές, υψώματα και εσοχές, σε δύσβατα σημεία, όπου πριν από 65 χρόνια γράφτηκε η τελευταία πράξη του φοβερού εμφυλίου πολέμου.
Ο Γράμμος έγινε και στο παρελθόν το θέατρο μεγάλων στρατιωτικών επιχειρήσεων είτε κατά την διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου και παλαιότερα κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Όμως η πιο σκληρή, η πιο αιματηρή πολεμική σύρραξη και εκείνη με τις δραματικότερες επιπτώσεις για τις γενιές που τη βίωσαν ήταν αναμφισβήτητα η τελευταία: ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος.
Τα παλιά πεδία σκληρών μαχών και συγκρούσεων του κυβερνητικού με τον αντάρτικο στρατό της περιόδου 1946-1949 επισκέπτονται σήμερα εκατοντάδες τουρίστες. Μεταξύ αυτών, ηλικιωμένοι πρώην μαχητές, τα παιδιά τους, πρώην πολιτικοί πρόσφυγες και απόγονοί τους, ερευνητές, πανεπιστημιακοί και απλοί περιηγητές, που ενδιαφέρονται για τα γεγονότα αυτής της ταραγμένης περιόδου. Όμως, η πρόσβαση σε αυτές τις απόκρημνες θέσεις δεν θα ήταν εύκολη, χωρίς τη βοήθεια ορισμένων κατοίκων της περιοχής, που γνωρίζουν καλά το βουνό και τα μονοπάτια του και αναλαμβάνουν να οδηγήσουν τους επισκέπτες στις θέσεις, όπου έγιναν οι συνταρακτικές μάχες του εμφυλίου.
"Χρειάζονται τουλάχιστον τρεις-τέσσερις μέρες για να επισκεφθείς όλα τα μέρη. Οι διαδρομές δεν είναι όλες βατές και προσβάσιμες σε όχημα και σε κάποια σημεία χρειάζεται και περπάτημα" λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Παντελής Δημητριάδης, οδηγός του πρώτου "μάουντεν ταξί" στο Νεστόριο.
Ο κ. Δημητριάδης, ιδιοκτήτης ξενώνα στο Νεστόριο, αξιοποιώντας έναν παλαιότερο νόμο, που όριζε ότι σε υψόμετρο άνω των 800 μέτρων επιτρέπεται η χρήση επαγγελματικού οχήματος παντός εδάφους, μετέτρεψε πριν από επτά χρόνια το "αγοραίο" ταξί του σε "μάουντεν ταξί".
Πήρε, επίσης, το δίπλωμα της Σχολής Οδηγών Βουνού του ΕΟΤ, που λειτούργησε στο Νεστόριο μέχρι και πρόσφατα. Καλός γνώστης των διαδρομών, των χαρτών, των σημείων, ξέρει να οδηγεί με ασφάλεια τους πελάτες του στα μέρη, όπου γράφτηκαν αιματηρές σελίδες της νεώτερης ιστορίας. Το θηριώδες τζιπ των 3000 κυβικών, με καύσιμο πετρέλαιο, έχει τη δυνατότητα να φτάνει σε σημεία, που δεν έχει πρόσβαση συμβατικό όχημα.
"Η βασική ενασχόληση είναι να μεταφέρω με το ταξί μαθητές από ορεινά χωριά του Γράμμου στο σχολείο τους στο Νεστόριο, αλλά υπάρχουν και επισκέπτες που θέλουν να δουν τα σημεία των μαχών του εμφυλίου. Πηγαίνουμε όσο πιο κοντά γίνεται σε αυτά που πρέπει να δει ο επισκέπτης. Σε κάποιες θέσεις έχουμε άμεση πρόσβαση. Ωστόσο, υπάρχουν και σημεία, όπου ακόμη και με αυτό το όχημα δεν μπορεί να προσεγγίσει και χρειάζεται περπάτημα μέσα από μονοπάτια για να φτάσεις" μας λέει ο Παντελής Δημητριάδης.
Ένα από τα πιο σημαντικά σημεία, σχετικά προσιτό, είναι το εμβληματικό ύψωμα "Χάρος", όπου για 70 μέρες, το 1948, δόθηκαν οι σκληρότερες μάχες ανάμεσα στους δύο αντίπαλους στρατούς. Τα αυτοκίνητα φτάνουν μέχρι και λίγα χιλιόμετρα μετά το Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης και συνεχίζουν σχεδόν μέχρι την κορυφή αυτού του επιβλητικού βράχου-συμβόλου του εμφυλίου.
Σε πολλές περιοχές χρειάζεται πάνω από 40 λεπτά πεζοπορία για να φτάσει κανείς στις θέσεις των ανταρτών του ΔΣΕ και σε ορισμένα σημεία τα μονοπάτια είναι ιδιαίτερα δύσβατα και απόκρημνα. Κι, όμως, ηλικιωμένοι άνθρωποι τα διαβαίνουν αδιαμαρτύρητα και ίσως έχουν τους λόγους τους.
"Είχα έναν επισκέπτη που μου είπε να τον πάω στο νοσοκομείο των ανταρτών. Έτσι κι έγινε. Πήγαμε με το τζιπ και μετά περπατώντας και σε ορισμένα σημεία και σκαρφαλώνοντας. Δεν μιλούσε πολύ- ήταν μάλλον κλειστός σαν χαρακτήρας. Είχε μαζί του λίγα λουλούδια. Μετά, αφού φτάσαμε, μου είπε ότι ο θείος του, παλιός μαχητής του εμφυλίου, είχε κάνει τάμα να αφήσει δύο λουλούδια εκεί στη θέση που ήταν το νοσοκομείο, όπου οι γιατροί αναγκάστηκαν να του κόψουν και τα δύο του πόδια για να του σώσουν τη ζωή. Δε θα τα κατάφερνε λόγω της κατάστασης του να πάει ο ίδιος ο θείος του και έστειλε τον ανιψιό του για να αφήσει αυτά τα λουλούδια..." θυμάται ο κ. Δημητριάδης, η οικογένεια του οποίου, όπως και σχεδόν όλες στην περιοχή, είχε θύματα στον εμφύλιο.
Από τις διηγήσεις των δικών του, ο Παντελής Δημητριάδης έμαθε αρκετά. Περισσότερα όμως από πελάτες του, που τους πηγαίνει στους τόπους που είτε πολέμησαν οι ίδιοι είτε ξεριζώθηκαν οι απόγονοί τους. Εντύπωση του έκανε ένας 88χρονος από την Αθήνα, πρώην αξιωματικός, που αφού τον πήγε με το τζιπ εκεί που του ζήτησε, με μεγάλη διαύγεια και εξαιρετική μνήμη, του υποδείκνυε τα σημεία και του εξηγούσε τι είχε συμβεί. Του έδωσε και κάποιες φωτογραφίες που είχε από τότε, από το προσωπικό του αρχείο.
Στα ίδια μέρη ξεναγεί τους επισκέπτες πολλά χρόνια τώρα και ο 58χρονος Μιχάλης Νταούτης, που διατηρεί επίσης ξενώνα στο Νεστόριο. Πελάτες του είναι κυρίως πρώην μαχητές του εμφυλίου και οι απόγονοι τους, αλλά και πολλοί άλλοι που ενδιαφέρονται να μάθουν τι συνέβη στις πλαγιές του Γράμμου εκείνη τη δύσκολη εποχή. Οι παρέες που δημιουργούνται είναι όλων των ηλικιών: οι παλιοί θυμούνται και οι νέοι μαθαίνουν.
"Το Σαββατοκύριακο είχα 12 άτομα, ανάμεσα τους η Κατίνα η Λατίφη, πρώην αντάρτισσα που έχει γράψει και βιβλία, η Ζωή, η κόρη του Βασίλη Μπαρτζιώτα (κορυφαίο στέλεχος του ΔΣΕ και στενός συνεργάτης του Νίκου Ζαχαριάδη) και ο διάσημος αστροφυσικός της NASA Θανάσης Οικονόμου. Ήταν μεγάλη τιμή για μένα να τους έχω εδώ. Πήγαμε μέχρι το νοσοκομείο του Κόκκαλη" λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Ο κ. Νταούτης διατηρεί τον ξενώνα 18 χρόνια και επειδή γνωρίζει πολύ καλά το βουνό ξεναγεί τους πελάτες του συχνά στην περιοχή με το τζιπ του.
Θυμάται την πρώτη φορά που ήρθε στον ξενώνα του ο Παντελής Βούλγαρης, πριν από μια δεκαπενταετία,και του είπε την ιδέα του να κάνει μια ταινία για τον εμφύλιο στην περιοχή. "Από τότε ήρθε και ξανάρθε πολλές φορές, είτε μόνος είτε με συνεργεία και το 2008-2009 έκανε τα γυρίσματα της ταινίας 'Ψυχή Βαθιά'. Ήμουν κι εγώ στα γυρίσματα και τους πήγαινα όπου χρειάζονταν" σημειώνει.
Ο Μιχάλης Νταούτης έχει συνοδεύσει στο παρελθόν αρκετούς διάσημους επισκέπτες, ανάμεσα τους και στελέχη κομμάτων της αριστεράς- ανάμεσα σε αυτούς κάποτε και τον Λεωνίδα Κύρκο. Θυμάται ότι ο Χαρίλαος Φλωράκης, όταν είχε έρθει στον Γράμμο, δεν χρειάστηκε τις υπηρεσίες του, αφού ήξερε τα βουνά. Θυμάται, επίσης, και τη σχετικά πρόσφατη επίσκεψη, πριν από λίγα χρόνια, της Αλέκας Παπαρήγα, που παραβρέθηκε μαζί με κλιμάκιο του ΚΚΕ στα αποκαλυπτήρια προτομής του γιατρού και επιτρόπου υγείας της αντάρτικης "Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης" του ΔΣΕ, του Πέτρου Κόκκαλη.
Ο κ. Νταούτης εξακολουθεί να προτείνει διαδρομές στους επισκέπτες και να τους δείχνει τον δρόμο στο χάρτη ή και να τους συνοδεύει, εάν το ζητήσουν. Και ο γιος του, ο Θωμάς, έχει τελειώσει τη σχολή οδηγών βουνού και γνωρίζει επίσης καλά τα μονοπάτια και την περιοχή.
Τα τελευταία χρόνια, η δημιουργία του Πάρκου Εθνικής Συμφιλίωσης, που λειτουργεί υπό την εποπτεία του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων στην "καρδιά" του Γράμμου, με αίθουσες παρουσίασης, θεματικές εκθέσεις και προβολές για την ιστορία της περιοχής και τη φύση έχει επίσης βοηθήσει στην κατάρτιση των επισκεπτών τόσο για τις εθνικές εποποιίες των υψωμάτων του Γράμμου τον 20 αι., αλλά και γι' αυτή την περίοδο της ιστορίας του εμφυλίου. Και από εκεί ξεκινούν την περιήγησή τους οργανωμένοι ή μεμονωμένοι ταξιδιώτες, αφού έχουν ενημερωθεί προηγουμένως για τις διαδρομές.
Ημερήσιες εξορμήσεις για αυτή τη μορφή ιστορικού τουρισμού μπορούν να γίνουν σε όλα τα σημεία του Γράμμου, αλλά απαιτούνται τουλάχιστον τρεις ημέρες για μια πλήρη εικόνα της περιοχής. Μια καλή διαδρομή είναι από τον Πεύκο, μέχρι το ύψωμα Τσάρνο, ένα στρατηγικό σημείο του βουνού, όπου έγιναν αιματηρές συγκρούσεις μέχρι ο κυβερνητικός στρατός τελικά να απωθήσει τον ΔΣΕ. Ο στρατός χρησιμοποίησε το ύψωμα αυτό και μετά το τέλος του εμφυλίου για παρατηρητήριο και είναι εμφανή μέχρι και σήμερα τα φυλάκιά του σε αυτό το σημείο. Στη συνέχεια, από το Εικόνισμα Παναγίας προς το Λιανοτόπι, ο δρόμος ανηφορίζει μέχρι τη Γράμμοστα. Στη διακλάδωση από τη Γράμμοστα, στο γεφύρι του Αλιάκμονα, με τζιπ ως ένα σημείο και μετά πεζοπορία, φτάνει κανείς μέχρι το αυτοσχέδιο νοσοκομείο των ανταρτών. Χρειάζονται περίπου 40 λεπτά με τα πόδια μέχρι την τοποθεσία, όπου είχε στηθεί το ένα από τα δύο μεγαλύτερα νοσοκομεία των ανταρτών (το άλλο στο Βροντερό της Πρέσπας) στη Δ. Μακεδονία.
Η άλλη διαδρομή, από Πεύκο και Μυροβλήτη, οδηγεί στην έδρα του ΔΣΕ στις Αρένες, στην Αετομηλίτσα και στην Πέτρα Μούκα. Στην Πάνω Αρένα, μία περίπου ώρα με τα πόδια από τη θέση "Τριακοσάρα" βρύση σώζονται ακόμη τα οχυρωματικά έργα των ανταρτών. Το ορεινό τοπίο συμπληρώνει η λίμνη "Μουτσάλια", από τις ωραιότερες αλπικές λίμνες της Ελλάδας. Από εκεί, ο δρόμος πάει στη θέση Πατώματα. Κι εκεί δόθηκαν φονικότατες μάχες μέχρι να καταληφθεί από τις κυβερνητικές δυνάμεις.
Τέλος, μια τρίτη διαδρομή είναι από το Νεστόριο προς τα Γραμμοχώρια: Λιβαδοτόπι, Γιαννοχώρι, Μονόπυλο, Σλίμνιτσα, Ρέμα της Φούσιας. Στη διακλάδωση από το Μονόπυλο και περίπου μισή ώρα διαδρομή με το τζιπ, πάει προς την Αλεβίτσα, όπου έγινε ο περίφημος ελιγμός των ανταρτών, το 1948, από τον Γράμμο στο Βίτσι, σε μια προσπάθεια να διατηρήσει ανέπαφα τα τμήματά του. Απέναντι από την Αλεβίτσα φαίνεται το ύψωμα Αμμούδα, από το οποίο ο τότε βασιλιάς Παύλος είχε στήσει το παρατηρητήριό του για να επιθεωρήσει τις επιχειρήσεις του στρατού.
Σε αυτή την προσπάθεια αναδρομής στο παρελθόν, που για κάποιους ακόμη έχει ιδιαίτερη αξία ως κομμάτι της σύγχρονης ιστορίας, οι οδηγοί "ιχνηλάτες" του Γράμμου είναι εκείνοι που δίνουν την ευκαιρία στους παλαιότερους να επιστρέψουν εκεί που πολέμησαν και να θυμηθούν και στους νεότερους, όχι μόνο να απολαύσουν το πραγματικά μοναδικό φυσικό περιβάλλον, αλλά και να γίνουν γνώστες της ιστορίας του βουνού.
ΑΠΕ-ΜΠΕ/ Φάνης Γρηγοριάδης