Οι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι πρόκειται στην ουσία για ένα «παράρτημα» του φημισμένου Ιδαίου άντρου της αρχαιότητας.
Κάτω από ένα πλήθος ογκωδών λίθων αναδύεται ένα μεγαλόπρεπο και λαβυρινθώδες συγκρότημα με τεράστιες αίθουσες, κλίμακες, διαδρόμους και εργαστήρια. Σχεδόν όλα τα δωμάτια του πολυώροφου συγκροτήματος είναι τοιχογραφημένα ή σκεπασμένα με χρωματιστά κονιάματα.
Σύμφωνα με την ανασκαφέα Σαπουνά Σακελλαράκη, «τη Μινωική Ζώμινθο διάλεξαν για να μείνουν γόνοι της δυναστείας της Κνωσού προκειμένου να ελέγχουν το Ιδαίο 'Αντρο, αλλά και να συγκεντρώνουν τα προϊόντα του βουνού, δηλαδή τα ιαματικά βότανα και το μαλλί που, όπως γνωρίζουμε από τις πινακίδες της Κνωσού και από αιγυπτιακές πηγές, έστελναν στις αγορές της Ανατολής και της Αιγύπτου».Το συγκρότημα της Ζωμίνθου στον Ψηλορείτη, εντοπίστηκε αρχικά από τον Γιάννη Σακελλαράκη και η ανασκαφή συνεχίζεται από την Έφη Σαπουνά Σακελλαράκη.
Σύμφωνα με ανακοίνωση του Υπουργείου Πολιτισμού, οι ανασκαφές του 2015 έδωσαν νέα στοιχεία που φωτίζουν τον χαρακτήρα του συγκροτήματος. «Η αρχιτεκτονική του συγκροτήματος, το οποίο διατηρείται σε ύψος σχεδόν τριών μέτρων, έργο ενός ευφυούς αρχιτέκτονα που δεν ακολούθησε πάντα τους κανόνες των μινωικών ανακτόρων, αλλά έλαβε υπ' όψιν του τις κλιματολογικές συνθήκες της περιοχής, είναι ένα είναι από αυτά τα στοιχεία» τονίζει το ΥΠΠΟ. Πολυτελείς χώροι κατασκευασμένοι από λαμπερούς λευκούς ασβεστόλιθους, δεξαμενή καθαρμών, πολύθυρα και φωταγωγοί που αφήνουν άπλετο φως, δημόσιες αίθουσες με θρανία και εστίες, μία εκ των οποίων με περίτεχνο περιχείλωμα, κλιμακοστάσια που οδηγούν σε άνω ορόφους, μαζί με πλήθος αντικειμένων, δηλώνουν το σημαντικό χαρακτήρα του συγκροτήματος και ιδιαίτερα τον πολιτικό και οικονομικό ρόλο του.
Εκλεπτυσμένα κτήρια
Το κεντρικό κτήριο θα είχε δύο και σε ορισμένα σημεία τρεις ορόφους, ενώ τα αποσπάσματα τοιχογραφιών, που ήρθαν φέτος στο φως, αποδίδουν φυτικά, ζωικά αλλά και αρχιτεκτονικά θέματα σε λεπτό κονίαμα και φανερώνουν μια ιδιαίτερη εκλέπτυνση. Η θρησκευτική χρήση του χώρου επιβεβαιώνεται από τα κινητά ευρήματα της Ζωμίνθου: φορητοί ενεπίγραφοι βωμοί, πολλοί διπλοί πελέκεις, χάλκινα και πήλινα θυμιατήρια και περίτεχνοι λύχνοι, ρυτά (τελετουργικά αγγεία, κάποια από τα οποία βρέθηκαν σε κόγχες όπως το ρυτό σε σχήμα χοίρου), τμήμα πήλινου αιγάγρου, αγγεία - ρυτά με διακόσμηση καλαμοειδών. Όσο για τον πλούτο που συγκεντρώθηκε στον χώρο αυτό, τα χάλκινα ειδώλια, από τα σημαντικότερα της Μινωικής Κρήτης, οι σφραγίδες, οι χάντρες περιδεραίων, τα δαχτυλίδια, ένα από τα οποία φέρει θρησκευτική παράσταση, είναι ασφαλή δείγματα αυτού.
«Ορισμένοι χώροι μπορούν να ερμηνευθούν ως γυναικεία διαμερίσματα, λόγω της εύρεσης υφαντικών βαρών για όρθιους αργαλειούς. Χώροι με θρανία και κίονες, των οποίων σώθηκαν όχι μόνο οι βάσεις αλλά και το κατώτερο τμήμα του ξύλινου κίονα, ερμηνεύονται ως δημόσιες αίθουσες, ενώ άλλοι ως ξεχωριστοί χώροι λατρείας με πυρές, βαθμιδωτούς βωμούς και τέλος κάποιοι ως ιδιωτικοί», πληροφορεί το ΥΠΠΟ.
Επίσης, εκτός από τους χώρους κατοίκησης και τους δημόσιους, αποκαλύφθηκαν χώροι εργαστηρίων, όπως το κεραμικό εργαστήριο με τον τεράστιο κλίβανο, χώροι επεξεργασίας ορείας κρυστάλλου κλπ. που δηλώνουν την αυτάρκεια του χώρου, ενώ τεράστια πιθάρια σε μεγάλο αριθμό βρέθηκαν σε ακέραια ή αποσπασματική μορφή, όπως και πλήθος τριπτήρων και τριβείων που χρησίμευαν για την επεξεργασία επί τόπου του τεράστιου πλούτου του Ψηλορείτη.
Πού βρίσκεται
Η Ζώμινθος (Ζόμινθος ή Ζόμιθος), είναι οροπέδιο στους πρόποδες του Ψηλορείτη (Ιδαίον Όρος) και αποτελεί το υψηλότερο κέντρο της Μινωικής Κρήτης. Βρίσκεται δυτικά του χωριού Ανώγεια, στη διαδρομή από Κνωστό προς το Ιδαίον Αντρον.
Η μινωική εγκατάσταση της Ζωμίνθου, σε υψόμετρο 1.187 μέτρων, ανακαλύφθηκε το 1982, έπειτα από μία τυχαία συνομιλία που είχε με ένα βοσκό, ο αρχαιολόγος Γιάννης Σακελλαράκης
Ιδρύθηκε αρχικά περί το 1900 π.Χ., μαζί με τα πρώτα μεγάλα ανάκτορα και είχε μια συνεχή κατοίκηση. Εκτός από οικιστικό κέντρο πρέπει να αποτέλεσε «παράρτημα» του Ιδαίου 'Αντρου σε εποχές του χρόνου όπου το ιερό σπήλαιο δεν ήταν προσβάσιμο.
Με τις ως τώρα ενδείξεις στο κτίριο της Ζωμίνθου έχουν εντοπιστεί τρεις χρονικές φάσεις. Η πρώτη συμπίπτει με την ίδρυσή του περίπου το 1900 π.Χ., η δεύτερη περίπου το 1600 π.Χ. με την ακμή του και αργότερα με την καταστροφή του από το σεισμό της Θήρας και τέλος κατά το 1400 π.Χ. με ένα άλλο οικοδόμημα σε μικρή απόσταση κτισμένο από τους μυκηναίους. Μετά το σεισμό, ακολούθησε πυρκαγιά κι έτσι προκλήθηκε η κατάρρευση των ορόφων του κτίσματος.
Ο Ομηρος για τη Ζώμινθο
Σύμφωνα με τον Ομηρο, ο Μίνωας ανέβαινε κάθε εννέα χρόνια στο ιερό Ιδαίον Άντρον του Ψηλορείτη (όπου είχε γεννηθεί ο Δίας) προκειμένου να πάρει από το θεό τους νόμους για να κυβερνήσει. Μαζί του ανέβαιναν και οι Μινωίτες ως προσκυνητές. Ο συντομότερος δρόμος προς το ιερό σπήλαιο του Ιδαίου Δία είναι αυτός της Κνωσσού, ο οποίος περνάει από τη Ζώμινθο. Ο αρχαιολόγος Σακελλαράκης πιστεύει ότι το κτίριο της Ζωμίνθου ήταν ένας σταθμός προς το Ιδαίον Αντρον και ότι εάν όντως ισχύει ο μύθος για τον Μίνωα, το ερώτημα είναι αν ο μεγάλος σεισμός που κατέστρεψε τη Ζώμινθο έγινε τον πρώτο χρόνο ή τον τελευταίο. Με άλλα λόγια αν στη Ζώμινθο προετοίμαζαν την υποδοχή του βασιλιά έχοντας γεμάτες τις αποθήκες τους ή αν είχε ήδη περάσει και φύγει, παίρνοντας μαζί του όλα τα αγαθά.