Τι γράφουν για τις απόψεις του Γερμανού ιστορικού οι Κ. Παπαρρηγόπουλος, Δ. Ζακυθηνός, Averil Cameron, Dimitri Obolensky, Φώτης Δημητρακόπουλος και άλλοι επιφανείς ιστορικοί
Στις ανιστόρητες και ατεκμηρίωτες απόψεις του Γερμανού ιστορικού Φαλμεράιερ και στις απαντήσεις που «έλαβε» από επιφανείς Έλληνες και ξένους επιστήμονες έχουμε αναφερθεί σε αρκετά άρθρα. Αφορμή για ένα ακόμα, το σημερινό, είναι η πρόσφατη κυκλοφορία από τις εκδόσεις ΗΡΟΔΟΤΟΣ, ανάτυπου από το φιλολογικό περιοδικό Παρνασσός 59 (2023) της μελέτης του Αλέξιου Γ.Κ. Σαββίδη «Ο ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ».
Σ’ αυτή, ο κορυφαίος Βυζαντινολόγος, Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου κύριος Σαββίδης κάνει, με ιδιαίτερη επιτυχία, μια βιβλιογραφική επισκόπηση από τον Παπαρρηγόπουλο ως τον Κωνσταντίνο Βακαλόπουλο. Στο V (Πέμπτο) κεφάλαιο της μελέτης του ο Α.Γ.Κ. Σαββίδης ασχολείται με τον Παπαρρηγόπουλο και το «Σλαβικό Ζήτημα» καθώς και τη θεωρία του Φαλμεράιερ. Στο ίδιο κεφάλαιο, ο κύριος Σαββίδης παραθέτει και τις απόψεις άλλων Ελλήνων και ξένων ιστορικών για τον Φαλμεράιερ, κάτι που μας ώθησε ν’ ασχοληθούμε εκ νέου με το θέμα.
Η θεωρία του Φαλμεράιερ
Ο Γερμανός ιστορικός ερευνητής Ιάκωβος Φίλιππος Φαλμεράιερ (1790-1861) παρουσίασε το 1830, έτος που η Ελλάδα αποκτούσε την ανεξαρτησία της από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, τον Α’ τόμο του έργου του «Ιστορία της χερσονήσου του Μορέως κατά τον Μεσαίωνα».
Ο Φαλμεράιερ έκανε μνεία για εκσλαβισμό και εξαλβανισμό του ελλαδικού χώρου κατά τον Μεσαίωνα σε δύο φάσεις: πρώτη μεταξύ του 6ου και 9ου αιώνα και δεύτερη μεταξύ του 14ου και 15ου αιώνα. Οι I. Zinkeisen (1832), Κ. Παπαρρηγόπουλος (1843) και Karl Hopf (1867) ήταν αυτοί που αποδόμησαν πρώτοι τις θεωρίες του Φαλμεράιερ.
Φαλμεράιερ- Παπαρρηγόπουλος
Ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, μόλις 28 ετών το 1843 παρουσίασε το πρώτο «σχεδίασμα» με τις απαντήσεις του στον Γερμανό ιστορικό ερευνητή, με τίτλο: «Περί εποικήσεως σλαβικών φύλων εις την Πελοπόννησον». Ολοκληρωμένη η μελέτη του δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Πανδώρα» το 1850 με τίτλο «Η ελληνική γνώμη περί συστήματος του Φαλμεράϋερ». Ας δούμε τι γράφει στον πρόλογο του παραπάνω έργου του, μεταξύ άλλων, ο Παπαρρηγόπουλος: «… Τελευταία διαδόθηκαν για αυτή την εποχή της ιστορίας μας μεγάλες απάτες. Κάποιοι νεότεροι (ενν. ιστορικοί) ισχυρίστηκαν, όπως είναι γνωστό, ότι μέσα στις μεγάλες τρικυμίες του Μεσαίωνα, η αρχαία ελληνική φυλή ναυάγησε αύτανδρη και ότι το έθνος που φέρει σήμερα αυτό το γεμάτο δόξα όνομα (ενν. οι Έλληνες) είναι ένα γένος νόθο, ο όχλος βαρβάρων που συγκεντρώθηκαν εδώ (στον ελλαδικό χώρο) από βορρά και δύση και νότο και ανατολή…».
Στο ίδιο έργο ο Παπαρρηγόπουλος χαρακτηρίζει τον Φαλλμεραϋέρον (!) «ευφυή, αλλά εμπαθή». Ας δούμε ένα απόσπασμα από όσα γράφει για τον Φαλμεράιερ στη μνημειώδη «Ιστορία Του Ελληνικού Έθνους» ο Παπαρρηγόπουλος. Σημειώνουμε ότι τόσο το παραπάνω κείμενο, όσο και αυτό που ακολουθεί, τα έχουμε αποδώσει στη δημοτική γλώσσα.
Στο ίδιο έργο ο Παπαρρηγόπουλος χαρακτηρίζει τον Φαλλμεραϋέρον (!) «ευφυή, αλλά εμπαθή». Ας δούμε ένα απόσπασμα από όσα γράφει για τον Φαλμεράιερ στη μνημειώδη «Ιστορία Του Ελληνικού Έθνους» ο Παπαρρηγόπουλος. Σημειώνουμε ότι τόσο το παραπάνω κείμενο, όσο και αυτό που ακολουθεί, τα έχουμε αποδώσει στη δημοτική γλώσσα.
Οι μεταναστεύσεις των Σλάβων
«Το έτος 1830 ο Γερμανός ιστορικός Φαλμεράιερ αμφισβήτησε πρώτος αυτός τη συγγένεια του δικού μας ελληνικού έθνους με το αρχαίο θεωρώντας ότι το αρχαίο εκείνο ελληνικό έθνος εξολοθρεύτηκε από τους Αβάρους και τους Σλάβους και ότι οι σημερινοί κάτοικοι των ελληνικών χωρών τίποτα άλλο δεν είναι παρά συρφετός και ο όχλος κάθε λογής βαρβαρικών φύλων και ιδίως των σλαβικών… Εμείς δεν αποδίδουμε ειλικρινά πολλή αξία, ούτε επιστημονική ούτε εθνική σ’ αυτή την παραδοξολογία. Επειδή όμως, όχι λίγοι άλλοι επανέλαβαν τη γνώμη αυτή και φάνηκαν ότι την αποδέχονται και επειδή κατά τον αρχηγό της ιστορικής αυτής αίρεσης (ενν. τον Φαλμεράιερ), το γεγονός που επινόησε, σε αυτή μάλιστα την περίοδο έγινε, δεν μπορούμε βέβαια παρά να επιστήσουμε ιδιάζουσα προσοχή στο συγκεκριμένο ζήτημα… Οι Σλάβοι αυτοί δεν κατέστρεψαν την αρχαία ελληνική φυλή, αλλά αντίθετα αυτοί «εντός αυτής» συγχωνεύτηκαν με τέτοιο τρόπο, ώστε τίποτα άλλο δεν άφησαν ανάμεσά μας κανένα ίχνος, παρά μόνο μερικά ονόματα βουνών, ποταμών και χωριών».
Ας δούμε όμως τι γράφουν επιφανείς Έλληνες και ξένοι ιστορικοί για τον Φαλμεράιερ, όπως τα παραθέτει ο Α.Γ.Κ. Σαββίδης: «Η θεωρία του Fallmerayer περί της καταστροφής του ελληνικού έθνους συνεκλόνισε την ελληνικήν και την διεθνήν κοινήν γνώμην και συνετέλεσε εις την ανάπτυξιν των περί μεσαιωνικής Ελλάδος ερευνών. Αι ιστορικαί έρευναι του I. Zinkeisen (1832), του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου (1843), του Καρόλου Χοπφ (1867) και άλλων νεωτέρων συγγραφέων, αι ανθρωπολογικαί, εθνογραφικαί, γλωσσολογικαί και λαογραφικαί σπουδαί των τελευταίων χρόνων απέδειξαν τας πλάνας του Fallmerayer και των οπαδών αυτού» (Διον. Α. Ζακυθηνός, «Η βυζαντινή Ελλάς, 392-1204, Αθήνα, 1965).
Ας δούμε όμως τι γράφουν επιφανείς Έλληνες και ξένοι ιστορικοί για τον Φαλμεράιερ, όπως τα παραθέτει ο Α.Γ.Κ. Σαββίδης: «Η θεωρία του Fallmerayer περί της καταστροφής του ελληνικού έθνους συνεκλόνισε την ελληνικήν και την διεθνήν κοινήν γνώμην και συνετέλεσε εις την ανάπτυξιν των περί μεσαιωνικής Ελλάδος ερευνών. Αι ιστορικαί έρευναι του I. Zinkeisen (1832), του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου (1843), του Καρόλου Χοπφ (1867) και άλλων νεωτέρων συγγραφέων, αι ανθρωπολογικαί, εθνογραφικαί, γλωσσολογικαί και λαογραφικαί σπουδαί των τελευταίων χρόνων απέδειξαν τας πλάνας του Fallmerayer και των οπαδών αυτού» (Διον. Α. Ζακυθηνός, «Η βυζαντινή Ελλάς, 392-1204, Αθήνα, 1965).
Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος
Ο Φ. Δημητρακόπουλος θεωρεί ότι ο Φαλμεράιερ ήταν εχθρός του πανσλαβισμού. Γράφει σχετικά: «Ο Fallmerayer ήταν αντι- Σλαβιστής: έβλεπε ότι ο μόνος τρόπος για να σωθεί η Ευρώπη από τον Σλαβικό επεκτατισμό… ήταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία και επειδή η σλαβική άρκτος, όπως έλεγαν τη Ρωσία εκείνα τα χρόνια, ήταν πιθανόν να εναγκαλιστεί και να αφομοιώσει αυτό το «ομοεθνές» τους κρατίδιο, θα έπρεπε να διατηρηθεί ισχυρή η Οθωμανική Αυτοκρατορία. Και τούτο διότι οι Έλληνες δεν είναι Έλληνες, τούτοι εδώ οι Έλληνες είναι κυρίως Σλάβοι, υποστήριζε ο Fallmerayer» (Φώτης Αρ. Δημητρακόπουλος, «Βυζάντιο και νεοελληνική διανόηση στα μέσα του 19ου αιώνος», Αθήνα, 1996).
Στην αξία του Βυζαντίου αναφέρεται ο Averil Cameron: «Η υποδοχή του Βυζαντίου στο νεοελληνικό κράτος τον 19ο αιώνα αποτέλεσε αντικείμενο αμφισβήτησης και έντονης συγκίνησης. Οι απελευθερωμένοι Έλληνες ταυτίζονταν με το ένδοξο κλασικό παρελθόν τους και ο περιβόητος ισχυρισμός του ιστορικού Γιάκομπ Φαλμεράιερ ότι το παρελθόν τους δεν ήταν ελληνικό αλλά σλαβικό προκάλεσε έντονες αντιδράσεις. Η βυζαντινή φάση της ιστορίας της Ελλάδας, την οποία πολλοί ταύτιζαν με την Ορθόδοξη θρησκεία της, αντιστεκόταν στην αφομοίωση της από την νέα εθνική ιδεολογία, η οποία επιζητούσε να αποστασιοποιηθεί από το πρόσφατο οθωμανικό παρελθόν και να διακρίνει όσο το δυνατόν πιο σαφώς την Ελλάδα από την εναπομείνασα Οθωμανική Αυτοκρατορία» (Averil Cameron, «Η αξία του Βυζαντίου», Αθήνα 2017).
Στην αξία του Βυζαντίου αναφέρεται ο Averil Cameron: «Η υποδοχή του Βυζαντίου στο νεοελληνικό κράτος τον 19ο αιώνα αποτέλεσε αντικείμενο αμφισβήτησης και έντονης συγκίνησης. Οι απελευθερωμένοι Έλληνες ταυτίζονταν με το ένδοξο κλασικό παρελθόν τους και ο περιβόητος ισχυρισμός του ιστορικού Γιάκομπ Φαλμεράιερ ότι το παρελθόν τους δεν ήταν ελληνικό αλλά σλαβικό προκάλεσε έντονες αντιδράσεις. Η βυζαντινή φάση της ιστορίας της Ελλάδας, την οποία πολλοί ταύτιζαν με την Ορθόδοξη θρησκεία της, αντιστεκόταν στην αφομοίωση της από την νέα εθνική ιδεολογία, η οποία επιζητούσε να αποστασιοποιηθεί από το πρόσφατο οθωμανικό παρελθόν και να διακρίνει όσο το δυνατόν πιο σαφώς την Ελλάδα από την εναπομείνασα Οθωμανική Αυτοκρατορία» (Averil Cameron, «Η αξία του Βυζαντίου», Αθήνα 2017).
Σλάβοι πολεμιστές
Σύμφωνα με τον Α.Γ.Κ. Σαββίδη την πιο νηφάλια θεώρηση του «Σλαβικού Ζητήματος» αποτελεί ένα ήπιο και ζυγισμένο «μανιφέστο» του Ρωσοβρετανού σλαβολόγου και βυζαντινολόγου, Ομότιμου Καθηγητή του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Sir Dimitri Obolensky (1918-2001): «Όποια και αν είναι η άποψή μας για την εθνική καταγωγή των κατοίκων της νεότερης Ελλάδας, και όποια θέση κι αν παρουσιάσουμε στην παθιασμένη και ανοιχτή ακόμα διαμάχη που ξεσήκωσε την δεκαετία του 1830 ο ισχυρισμός του Γερμανού ιστορικού Φαλ(λ)μεράϋερ ότι η σημερινοί Έλληνες είναι κυρίως σλαβικής και αλβανικής καταγωγής, γεγονός πέρα από κάθε αμφισβήτηση είναι το εξής: τα σλαβικά φύλα που είχαν εποικίσει ουσιαστικά ολόκληρη την ηπειρωτική Ελλάδα και την Πελοπόννησο τα πρώτα μεσαιωνικά χρόνια άρχισαν να χάνουν την πολιτική τους ανεξαρτησία και την εθνική τους ταυτότητα τον 9ο αιώνα.
Η αφομοίωσή τους επιτεύχθηκε με την ενσωμάτωσή τους στη δομή των βυζαντινών θεμάτων, με την αποδοχή εκ μέρους τους του ελληνικού χριστιανισμού και με την μαγεία που της ασκούσε το υπέρτατο κύρος της βυζαντινής εξουσίας και του ελληνικού πολιτισμού. Παρά την συνεχιζόμενη αντίσταση μεμονωμένων σλαβικών θυλάκων- ιδίως στα ορεινά της Πελοποννήσου- η ροή της αφομοίωσης δεν έχασε ποτέ την ορμή της μετά τα μέσα του 9ου αιώνα. Πρώτα με την υποταγή τους, έπειτα με τον προσηλυτισμό και τέλος με τον εκπολιτισμό τους από το Βυζάντιο, οι Σλάβοι της κεντρικής και νότιας βαλκανικής έγιναν Έλληνες» (D. Obolensky, «Η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία: η ανατολική Ευρώπη, 500-1453», Αθήνα 2022).
Η αφομοίωσή τους επιτεύχθηκε με την ενσωμάτωσή τους στη δομή των βυζαντινών θεμάτων, με την αποδοχή εκ μέρους τους του ελληνικού χριστιανισμού και με την μαγεία που της ασκούσε το υπέρτατο κύρος της βυζαντινής εξουσίας και του ελληνικού πολιτισμού. Παρά την συνεχιζόμενη αντίσταση μεμονωμένων σλαβικών θυλάκων- ιδίως στα ορεινά της Πελοποννήσου- η ροή της αφομοίωσης δεν έχασε ποτέ την ορμή της μετά τα μέσα του 9ου αιώνα. Πρώτα με την υποταγή τους, έπειτα με τον προσηλυτισμό και τέλος με τον εκπολιτισμό τους από το Βυζάντιο, οι Σλάβοι της κεντρικής και νότιας βαλκανικής έγιναν Έλληνες» (D. Obolensky, «Η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία: η ανατολική Ευρώπη, 500-1453», Αθήνα 2022).
Dimitri Obolensky
Κλείνουμε το σύντομο αυτό άρθρο με την άποψη του μεγάλου βυζαντινολόγου και ακαδημαϊκού Διονύσιου Α. Ζακυθηνού, όπως τη διατύπωσε σε μονογραφία του για τη βυζαντινή Ελλάδα το 1965: «Αναμφισβήτητον είναι ότι αι σλαβικαί επιδρομαί και εγκαταστάσεις προεκάλεσαν αναστατώσεις εν τη χώρα. Ο αστικός βίος παρήκμασε. Σημαίνοντες οικισμοί εγκαταλείφθησαν ή περιήλθον εις την κατάστασιν ασήμων κωμών (κωμοπόλεων). Μνημεία και ιερά κατεσκάφησαν. Υπάρχουν πληροφορίαι και ενδείξεις, καθ’ ας (κατά τις οποίες) συνέβησαν μετακινήσεις πληθυσμών. Αλλά πάσαι αν ανατροπαί αυταί ουδαμώς (ουδόλως, καθόλου) στηρίζουν την ανθελληνικήν θεωρίαν (ενν. του Φαλμεράιερ)».
Διονύσιος Ζακυθηνός
Πηγή: Αλέξιος Γ.Κ. Σαββίδης, «Ο ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ»
Ανάτυπο από το φιλολογικό περιοδικό Παρνασσός 59 (2023)
Εκδόσεις Ηρόδοτος, Αθήνα 2023.
Ευχαριστούμε θερμά τον ιδιοκτήτη των εκδόσεων ΗΡΟΔΟΤΟΣ κύριο Δημήτριο Σταμούλη και τον κορυφαίο βυζαντινολόγο, Ομότιμο Καθηγητή Ιστορίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου κύριο Αλέξιο Γ.Κ. Σαββίδη, για την πολύτιμη βοήθειά τους.
Ανάτυπο από το φιλολογικό περιοδικό Παρνασσός 59 (2023)
Εκδόσεις Ηρόδοτος, Αθήνα 2023.
Ευχαριστούμε θερμά τον ιδιοκτήτη των εκδόσεων ΗΡΟΔΟΤΟΣ κύριο Δημήτριο Σταμούλη και τον κορυφαίο βυζαντινολόγο, Ομότιμο Καθηγητή Ιστορίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου κύριο Αλέξιο Γ.Κ. Σαββίδη, για την πολύτιμη βοήθειά τους.
Μιχάλης Στούκας
ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ