Όσα προηγήθηκαν και όσα ακολούθησαν του ιστορικού δημοψηφίσματος της 8ης Δεκεμβρίου 1974 - Οι συστάσεις στους βουλευτές για... ουδετερότητα, η απουσία του Κωνσταντίνου, η κηδεία της Φρειδερίκης
Πριν από 50 χρόνια, στις 8 Δεκεμβρίου του 1974, μια ηλιόλουστη Κυριακή οι Ελληνες, με τον πιο δημοκρατικό τρόπο, ένα δημοψήφισμα, και σε καθεστώς πλήρους ελευθερίας έλυσαν διά παντός το Πολιτειακό. Ενα πρόβλημα σύμφυτο σχεδόν με την ίδρυση του νεότερου ελληνικού κράτους, το οποίο δίχαζε τον ελληνικό λαό και υπήρξε αιτία πολλών δεινών.
Το δεύτερο εξάμηνο του 1974 ήταν πυκνό από πολιτικά γεγονότα που σημάδεψαν καθοριστικά τη μετέπειτα πορεία της Ελλάδας. Το προδοτικό πραξικόπημα της χούντας στην Κύπρο, η τουρκική εισβολή που εξελίχθηκε σε κατοχή έκτοτε του 38% της Μεγαλονήσου, η πτώση της δικτατορίας και η αποκατάσταση της δημοκρατίας στη χώρα.
Ακολούθησαν οι πρώτες ελεύθερες κοινοβουλευτικές εκλογές στις 17 Νοεμβρίου, στις οποίες θριάμβευσε η Νέα Δημοκρατία υπό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή με 54,37%. Και η διεξαγωγή δημοψηφίσματος τρεις εβδομάδες αργότερα, όπου οι πολίτες επέλεξαν την αβασίλευτη έναντι της βασιλευόμενης δημοκρατίας, με ποσοστά που δεν άφηναν περιθώρια αμφισβητήσεων: 69,18% τα πράσινα έναντι 30,82% των καφέ ψηφοδελτίων. Εγκαινιάζοντας έτσι την περίοδο της Τρίτης Ελληνικής Δημοκρατίας.
Το δεύτερο εξάμηνο του 1974 ήταν πυκνό από πολιτικά γεγονότα που σημάδεψαν καθοριστικά τη μετέπειτα πορεία της Ελλάδας. Το προδοτικό πραξικόπημα της χούντας στην Κύπρο, η τουρκική εισβολή που εξελίχθηκε σε κατοχή έκτοτε του 38% της Μεγαλονήσου, η πτώση της δικτατορίας και η αποκατάσταση της δημοκρατίας στη χώρα.
Ακολούθησαν οι πρώτες ελεύθερες κοινοβουλευτικές εκλογές στις 17 Νοεμβρίου, στις οποίες θριάμβευσε η Νέα Δημοκρατία υπό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή με 54,37%. Και η διεξαγωγή δημοψηφίσματος τρεις εβδομάδες αργότερα, όπου οι πολίτες επέλεξαν την αβασίλευτη έναντι της βασιλευόμενης δημοκρατίας, με ποσοστά που δεν άφηναν περιθώρια αμφισβητήσεων: 69,18% τα πράσινα έναντι 30,82% των καφέ ψηφοδελτίων. Εγκαινιάζοντας έτσι την περίοδο της Τρίτης Ελληνικής Δημοκρατίας.
Τα δύο ψηφοδέλτια του δημοψηφίσματος
Αλλες πέντε φορές από το 1920 επιχειρήθηκε με δημοψηφίσματα η άμεση ή έμμεση διευθέτηση του Πολιτειακού, χωρίς ο διχασμός να υποχωρήσει.
Ωστόσο, η ειδοποιός διαφορά αυτού του δημοψηφίσματος έναντι των προηγούμενων ήταν ότι πραγματοποιήθηκε σε συνθήκες απόλυτης, πρωτόγνωρης για τα ελληνικά χρονικά, ελευθερίας, που επέτρεψε την ανόθευτη έκφραση της βούλησης του ελληνικού λαού και διευκόλυνε την αποδοχή του αποτελέσματος. Και έτσι ήρθε να επικυρώσει την απόσταση μεταξύ του Στέμματος και των ευρύτερων στρωμάτων της κοινωνίας, όπου μάλιστα πρωταγωνιστικό ρόλο είχαν αποκτήσει οι νεότερες γενιές και οι ανερχόμενες κοινωνικές δυνάμεις που θα συγκροτούσαν τον κορμό των αλλαγών των επόμενων δεκαετιών.
Οι λανθασμένοι χειρισμοί του Παλατιού σε μείζονα γεγονότα όπως η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη, η κρίση του Ιουλίου του 1965 και η νομιμοποίηση της χούντας κατέστησαν την απόσταση αυτή αγεφύρωτη.
Δεν είναι τυχαίο ότι υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας ψήφισαν συντριπτικά όλα τα μεγάλα αστικά κέντρα. Η αποδοχή της βασιλευόμενης περιορίστηκε σε λίγα παραδοσιακά της προπύργια, όπως Λακωνία, Ροδόπη, Μεσσηνία κ.ά.
Οι πληγές δεν έκλεισαν διαμιάς. Στο κοινωνικό υπόβαθρο, όμως, ήρθε να προστεθεί η ωριμότητα του πολιτικού συστήματος και του προσωπικού του. Με πρωταγωνιστές τους Κωνσταντίνο Καραμανλή, Γεώργιο Μαύρο, Ανδρέα Παπανδρέου και Ηλία Ηλιού, επικεφαλής των νέων κομμάτων αλλά και των παλαιών που επανασυστάθηκαν, το πολιτικό σύστημα πιστοποίησε τη χειραφέτησή του από τα δεσμά και τους διαχωρισμούς της μετεμφυλιακής περιόδου.
Συνετέλεσε σημαντικά πάντως και η -κατά πολλούς απρόσμενα- ώριμη στάση του Κωνσταντίνου. Δεν ήταν μόνο η διαβεβαίωση που έδωσε μετά την ήττα του: «Προέχει η εθνική ενότης χάριν της ομαλότητος, προόδου και ευημερίας της χώρας. Εύχομαι ολοψύχως οι εξελίξεις να δικαιώσουν το αποτέλεσμα που προέκυψε από τη χθεσινή ψηφοφορίαν».
Ηταν η μετέπειτα συνολική στάση του. Αποσύρθηκε. Ουδέποτε ανακίνησε πολιτειακό θέμα μέχρι και τον θάνατό του. Αντιδίκησε βεβαίως έντονα με την ελληνική πολιτεία για θέματα όπως η τύχη της βασιλικής περιουσίας και το όνομα της οικογένειας, ποτέ όμως για πολιτικά θέματα ή το Πολιτειακό. Ολα αυτά συνετέλεσαν ώστε μετά το ’74 η Ελλάδα να μετεξελιχθεί σε μια σύγχρονη δυτική δημοκρατία, με απαράγραπτη τη συμβολή όλων των παραγόντων που τη συνδιαμόρφωσαν.
Από την άλλη, τα 50 χρόνια από το δημοψήφισμα βρίσκουν τα μέλη της πρώην βασιλικής οικογένειας να ζουν τη δική τους ζωή, ένα μείγμα ζωής γαλαζοαίματων και κοινών θνητών, μακριά όμως από στίγματα και προκαταλήψεις του παρελθόντος και χωρίς το αδιόρατο ηθικό βάρος να καλούνται να αποδεικνύουν συνεχώς ότι δεν είναι εχθροί του πολιτεύματος. Αυτά πέρασαν ανεπιστρεπτί.
Ωστόσο, η ειδοποιός διαφορά αυτού του δημοψηφίσματος έναντι των προηγούμενων ήταν ότι πραγματοποιήθηκε σε συνθήκες απόλυτης, πρωτόγνωρης για τα ελληνικά χρονικά, ελευθερίας, που επέτρεψε την ανόθευτη έκφραση της βούλησης του ελληνικού λαού και διευκόλυνε την αποδοχή του αποτελέσματος. Και έτσι ήρθε να επικυρώσει την απόσταση μεταξύ του Στέμματος και των ευρύτερων στρωμάτων της κοινωνίας, όπου μάλιστα πρωταγωνιστικό ρόλο είχαν αποκτήσει οι νεότερες γενιές και οι ανερχόμενες κοινωνικές δυνάμεις που θα συγκροτούσαν τον κορμό των αλλαγών των επόμενων δεκαετιών.
Οι λανθασμένοι χειρισμοί του Παλατιού σε μείζονα γεγονότα όπως η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη, η κρίση του Ιουλίου του 1965 και η νομιμοποίηση της χούντας κατέστησαν την απόσταση αυτή αγεφύρωτη.
Δεν είναι τυχαίο ότι υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας ψήφισαν συντριπτικά όλα τα μεγάλα αστικά κέντρα. Η αποδοχή της βασιλευόμενης περιορίστηκε σε λίγα παραδοσιακά της προπύργια, όπως Λακωνία, Ροδόπη, Μεσσηνία κ.ά.
Οι πληγές δεν έκλεισαν διαμιάς. Στο κοινωνικό υπόβαθρο, όμως, ήρθε να προστεθεί η ωριμότητα του πολιτικού συστήματος και του προσωπικού του. Με πρωταγωνιστές τους Κωνσταντίνο Καραμανλή, Γεώργιο Μαύρο, Ανδρέα Παπανδρέου και Ηλία Ηλιού, επικεφαλής των νέων κομμάτων αλλά και των παλαιών που επανασυστάθηκαν, το πολιτικό σύστημα πιστοποίησε τη χειραφέτησή του από τα δεσμά και τους διαχωρισμούς της μετεμφυλιακής περιόδου.
Συνετέλεσε σημαντικά πάντως και η -κατά πολλούς απρόσμενα- ώριμη στάση του Κωνσταντίνου. Δεν ήταν μόνο η διαβεβαίωση που έδωσε μετά την ήττα του: «Προέχει η εθνική ενότης χάριν της ομαλότητος, προόδου και ευημερίας της χώρας. Εύχομαι ολοψύχως οι εξελίξεις να δικαιώσουν το αποτέλεσμα που προέκυψε από τη χθεσινή ψηφοφορίαν».
Ηταν η μετέπειτα συνολική στάση του. Αποσύρθηκε. Ουδέποτε ανακίνησε πολιτειακό θέμα μέχρι και τον θάνατό του. Αντιδίκησε βεβαίως έντονα με την ελληνική πολιτεία για θέματα όπως η τύχη της βασιλικής περιουσίας και το όνομα της οικογένειας, ποτέ όμως για πολιτικά θέματα ή το Πολιτειακό. Ολα αυτά συνετέλεσαν ώστε μετά το ’74 η Ελλάδα να μετεξελιχθεί σε μια σύγχρονη δυτική δημοκρατία, με απαράγραπτη τη συμβολή όλων των παραγόντων που τη συνδιαμόρφωσαν.
Από την άλλη, τα 50 χρόνια από το δημοψήφισμα βρίσκουν τα μέλη της πρώην βασιλικής οικογένειας να ζουν τη δική τους ζωή, ένα μείγμα ζωής γαλαζοαίματων και κοινών θνητών, μακριά όμως από στίγματα και προκαταλήψεις του παρελθόντος και χωρίς το αδιόρατο ηθικό βάρος να καλούνται να αποδεικνύουν συνεχώς ότι δεν είναι εχθροί του πολιτεύματος. Αυτά πέρασαν ανεπιστρεπτί.
Φωτογραφία: Αριστοτέλης Σαρρηκώστας / Αρχείο της ΕΡΤ
Το χρονικό
Η κυβέρνηση εθνικής ενότητας υπό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή επανέφερε την 1η Αυγούστου του 1974 σε ισχύ το Σύνταγμα του 1952, πλην των άρθρων που αφορούσαν τη μοναρχία. Το Πολιτειακό θα λυνόταν οριστικά με δημοψήφισμα εντός 45 ημερών μετά τις βουλευτικές κάλπες. Στις 22 Νοεμβρίου Προεδρικό Διάταγμα όρισε τη διεξαγωγή του στις 8 Δεκεμβρίου. Οι πολιτικοί αρχηγοί δεν αναμείχθηκαν στην προεκλογική εκστρατεία κατόπιν συνεννόησής τους.
Ο Καραμανλής ήταν αυστηρός προς τους βουλευτές της Ν.Δ. να τηρήσουν απόλυτη ουδετερότητα: «Ο καθένας μας σαν άτομο θα ψηφίση στο δημοψήφισμα αδέσμευτος και σύμφωνα με την συνείδησίν του. Αλλά δεν είναι πρέπον να εμφανίζεται δημοσία υπό την ιδιότητά του ως βουλευτού προπαγανδίζων υπέρ της μιας ή επικρίνων άλλην μορφήν πολιτεύματος. Γιατί μια μεγάλη παράταξις ως η ιδική μας είναι φυσικόν να περιλαμβάνη οπαδούς και των δύο μορφών του πολιτεύματος». Ο νοών νοείτω...
Τα άλλα κόμματα, πλην της φιλοβασιλικής ΕΔΕ υπό τον Πέτρο Γαρουφαλιά, τάχθηκαν με πάθος υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας. Το κύριο βάρος της εκπροσώπησης ανέλαβε η Επιτροπή της Δημοκρατικής Αντιμοναρχικής Ενωσης. Πρωτοστάτες της, ο διανοούμενος Μάριος Πλωρίτης, οι Αλέκος Παναγούλης, Λεωνίδας Κύρκος, Κώστας Σημίτης, ο μοναδικός εν ζωή από τους πρωταγωνιστές του δημοψηφίσματος, και οι πανεπιστημιακοί καθηγητές Φαίδων Βεγλερής και Γεώργιος Κουμάντος.
Χρησιμοποίησαν οξύτατους τόνους στις ομιλίες τους. Κατά του θεσμού, αλλά και εναντίον του προσώπου που θα τον ενσάρκωνε. Στις 28 Νοεμβρίου ο Πλωρίτης στηλίτευσε την απαθή στάση του Κωνσταντίνου στα γεγονότα που συντάραξαν τη χώρα: «Η επτάχρονη τυραννία, η σφαγή του Πολυτεχνείου και η τραγωδία της Κύπρου είναι τερατώδη παιδιά της δικτατορίας. Και η δικτατορία είναι το θετό και αντάξιο παιδί του Κωνσταντίνου».
Επίσης, διατυμπάνιζαν ότι ο Κωνσταντίνος όρκισε την πρώτη κυβέρνηση των συνταγματαρχών, δεν καταδίκασε ποτέ -μέχρι την καθαίρεσή του από τους χουντικούς- το καθεστώς τους, δεν υποστήριξε το Κίνημα του Ναυτικού τον Μάιο του 1973, ενώ σιώπησε κατά την καταστολή της εξέγερσης στο Πολυτεχνείο, όπως και στο πραξικόπημα στην Κύπρο.
Η κυβέρνηση εθνικής ενότητας υπό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή επανέφερε την 1η Αυγούστου του 1974 σε ισχύ το Σύνταγμα του 1952, πλην των άρθρων που αφορούσαν τη μοναρχία. Το Πολιτειακό θα λυνόταν οριστικά με δημοψήφισμα εντός 45 ημερών μετά τις βουλευτικές κάλπες. Στις 22 Νοεμβρίου Προεδρικό Διάταγμα όρισε τη διεξαγωγή του στις 8 Δεκεμβρίου. Οι πολιτικοί αρχηγοί δεν αναμείχθηκαν στην προεκλογική εκστρατεία κατόπιν συνεννόησής τους.
Ο Καραμανλής ήταν αυστηρός προς τους βουλευτές της Ν.Δ. να τηρήσουν απόλυτη ουδετερότητα: «Ο καθένας μας σαν άτομο θα ψηφίση στο δημοψήφισμα αδέσμευτος και σύμφωνα με την συνείδησίν του. Αλλά δεν είναι πρέπον να εμφανίζεται δημοσία υπό την ιδιότητά του ως βουλευτού προπαγανδίζων υπέρ της μιας ή επικρίνων άλλην μορφήν πολιτεύματος. Γιατί μια μεγάλη παράταξις ως η ιδική μας είναι φυσικόν να περιλαμβάνη οπαδούς και των δύο μορφών του πολιτεύματος». Ο νοών νοείτω...
Τα άλλα κόμματα, πλην της φιλοβασιλικής ΕΔΕ υπό τον Πέτρο Γαρουφαλιά, τάχθηκαν με πάθος υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας. Το κύριο βάρος της εκπροσώπησης ανέλαβε η Επιτροπή της Δημοκρατικής Αντιμοναρχικής Ενωσης. Πρωτοστάτες της, ο διανοούμενος Μάριος Πλωρίτης, οι Αλέκος Παναγούλης, Λεωνίδας Κύρκος, Κώστας Σημίτης, ο μοναδικός εν ζωή από τους πρωταγωνιστές του δημοψηφίσματος, και οι πανεπιστημιακοί καθηγητές Φαίδων Βεγλερής και Γεώργιος Κουμάντος.
Χρησιμοποίησαν οξύτατους τόνους στις ομιλίες τους. Κατά του θεσμού, αλλά και εναντίον του προσώπου που θα τον ενσάρκωνε. Στις 28 Νοεμβρίου ο Πλωρίτης στηλίτευσε την απαθή στάση του Κωνσταντίνου στα γεγονότα που συντάραξαν τη χώρα: «Η επτάχρονη τυραννία, η σφαγή του Πολυτεχνείου και η τραγωδία της Κύπρου είναι τερατώδη παιδιά της δικτατορίας. Και η δικτατορία είναι το θετό και αντάξιο παιδί του Κωνσταντίνου».
Επίσης, διατυμπάνιζαν ότι ο Κωνσταντίνος όρκισε την πρώτη κυβέρνηση των συνταγματαρχών, δεν καταδίκασε ποτέ -μέχρι την καθαίρεσή του από τους χουντικούς- το καθεστώς τους, δεν υποστήριξε το Κίνημα του Ναυτικού τον Μάιο του 1973, ενώ σιώπησε κατά την καταστολή της εξέγερσης στο Πολυτεχνείο, όπως και στο πραξικόπημα στην Κύπρο.
Ο Κωνσταντίνος
Υποστηρικτές του ΟΧΙ. Φωτογραφία: Αριστοτέλης Σαρρηκώστας, Αρχείο ΕΡΤ
Η πλευρά των οπαδών της βασιλευόμενης δημοκρατίας εκπροσωπήθηκε κυρίως από τον απόστρατο στρατηγό Σοφοκλή Τζανετή. Στον εξόριστο Κωνσταντίνο δεν επιτράπηκε να έρθει στην Ελλάδα. Αναγκάστηκε έτσι να υποστηρίξει τις απόψεις του μέσω δύο τηλεοπτικών μηνυμάτων.
Στις ασπρόμαυρες οθόνες των τηλεοράσεων εκείνης της εποχής, οι Ελληνες είδαν τον Κωνσταντίνο να προσπαθεί να τους προσεγγίσει συναισθηματικά και να ψελλίζει κάποια στοιχεία αυτοκριτικής για τις προηγούμενες ευθύνες του: «Αναμφισβητήτως κατά το παρελθόν διεπράχθησαν λάθη, με αποτέλεσμα την αποδυνάμωσιν του δημοκρατικού τρόπου ζωής μας», ενώ φάνηκε πρόθυμος να αποδεχτεί έναν νέο, περιορισμένο ρόλο της βασιλείας στην Ελλάδα.
Στις 6 Δεκεμβρίου στο δεύτερο και τελευταίο τηλεοπτικό μήνυμά του προχώρησε σε ενωτικές αναφορές: «Ο βασιλεύς μιαν επιθυμίαν έχει: Να είναι βασιλεύς όλων των Ελλήνων, χωρίς καμμίαν προτίμησιν δι’ οιονδήποτε κόμμα αλλά ούτε υπέρ ή κατά οιασδήποτε παρατάξεως». Παρ’ όλα αυτά, ο «μεταμελημένος» Κωνσταντίνος δεν έπεισε. Σε μια προσπάθεια απενοχοποίησης από το παρελθόν, από τη φιλομοναρχική εκστρατεία απουσίαζε παντελώς το πρόσωπο της βασιλομήτορος Φρειδερίκης.
Η πλευρά των οπαδών της βασιλευόμενης δημοκρατίας εκπροσωπήθηκε κυρίως από τον απόστρατο στρατηγό Σοφοκλή Τζανετή. Στον εξόριστο Κωνσταντίνο δεν επιτράπηκε να έρθει στην Ελλάδα. Αναγκάστηκε έτσι να υποστηρίξει τις απόψεις του μέσω δύο τηλεοπτικών μηνυμάτων.
Στις ασπρόμαυρες οθόνες των τηλεοράσεων εκείνης της εποχής, οι Ελληνες είδαν τον Κωνσταντίνο να προσπαθεί να τους προσεγγίσει συναισθηματικά και να ψελλίζει κάποια στοιχεία αυτοκριτικής για τις προηγούμενες ευθύνες του: «Αναμφισβητήτως κατά το παρελθόν διεπράχθησαν λάθη, με αποτέλεσμα την αποδυνάμωσιν του δημοκρατικού τρόπου ζωής μας», ενώ φάνηκε πρόθυμος να αποδεχτεί έναν νέο, περιορισμένο ρόλο της βασιλείας στην Ελλάδα.
Στις 6 Δεκεμβρίου στο δεύτερο και τελευταίο τηλεοπτικό μήνυμά του προχώρησε σε ενωτικές αναφορές: «Ο βασιλεύς μιαν επιθυμίαν έχει: Να είναι βασιλεύς όλων των Ελλήνων, χωρίς καμμίαν προτίμησιν δι’ οιονδήποτε κόμμα αλλά ούτε υπέρ ή κατά οιασδήποτε παρατάξεως». Παρ’ όλα αυτά, ο «μεταμελημένος» Κωνσταντίνος δεν έπεισε. Σε μια προσπάθεια απενοχοποίησης από το παρελθόν, από τη φιλομοναρχική εκστρατεία απουσίαζε παντελώς το πρόσωπο της βασιλομήτορος Φρειδερίκης.
Η μητέρα του Κωνσταντίνου, Φρειδερίκη
Ασφαλώς, η προσωπική απουσία του Κωνσταντίνου από το εκλογικό σκηνικό ήταν μεγάλο μειονέκτημα. Την εκστρατεία ανέλαβε αντ’ αυτού η Πανελλήνιος Κίνησις Βασιλευομένης Δημοκρατίας. Η επιχειρηματολογία της στηρίχτηκε σε έναν δεκάλογο. Κυριαρχούσε ότι ο Κωνσταντίνος ως βασιλιάς θα είναι υπεράνω κομμάτων, εγγυητής της αληθινής δημοκρατίας, της σταθερότητας και της ενότητας στη χώρα, για ένα ευτυχισμένο μέλλον όλων των Ελλήνων. Πρόβαλαν τον ισχυρισμό ότι ήταν ο πρώτος που αντιστάθηκε στη χούντα και γι’ αυτό εξαναγκάστηκε σε εξορία, ότι η πολιτική αστάθεια και η σύγκρουση είναι σήματα κατατεθέντα της δημοκρατίας, ενώ οι σκανδιναβικές μοναρχίες θα ήταν πρότυπο για την Ελλάδα.
Συγχρόνως, προσπάθησαν να απευθυνθούν στους ψηφοφόρους της Νέας Δημοκρατίας υπενθυμίζοντας παλαιότερες δηλώσεις του Καραμανλή, με τις οποίες τασσόταν προδικτατορικά υπέρ της βασιλευόμενης δημοκρατίας. Ενώ με φέιγ βολάν με τη φωτογραφία του Μακαρίου υπενθύμιζαν παλαιότερη δήλωσή του: «Ημουν, είμαι και θα παραμείνω βασιλόφρων». Ωστόσο, ο Μακάριος μιλώντας σε τεράστια συγκέντρωση στο Σύνταγμα το μεσημέρι της Παρασκευής 29 Νοεμβρίου κατά την επίσκεψή του στην Αθήνα -καθ’ οδόν προς την Κύπρο- έδειξε να απολαμβάνει τα αντιχουντικά, αλλά και έντονα αντιβασιλικά συνθήματα των συγκεντρωμένων.
Ο φανατισμός εκατέρωθεν ήταν διάχυτος, το κλίμα πολλάκις εκτραχύνθηκε, με αφίσες και φέιγ βολάν όχι μόνο με χιουμοριστικό περιεχόμενο, όπως η μνημειώδης γελοιογραφία του Σπύρου Ορνεράκη με ένα πιτσιρίκι να ουρεί στο στέμμα, αλλά και με βαρείς χαρακτηρισμούς κατά της δυναστείας και του Κωνσταντίνου προσωπικά.
Συγχρόνως, προσπάθησαν να απευθυνθούν στους ψηφοφόρους της Νέας Δημοκρατίας υπενθυμίζοντας παλαιότερες δηλώσεις του Καραμανλή, με τις οποίες τασσόταν προδικτατορικά υπέρ της βασιλευόμενης δημοκρατίας. Ενώ με φέιγ βολάν με τη φωτογραφία του Μακαρίου υπενθύμιζαν παλαιότερη δήλωσή του: «Ημουν, είμαι και θα παραμείνω βασιλόφρων». Ωστόσο, ο Μακάριος μιλώντας σε τεράστια συγκέντρωση στο Σύνταγμα το μεσημέρι της Παρασκευής 29 Νοεμβρίου κατά την επίσκεψή του στην Αθήνα -καθ’ οδόν προς την Κύπρο- έδειξε να απολαμβάνει τα αντιχουντικά, αλλά και έντονα αντιβασιλικά συνθήματα των συγκεντρωμένων.
Ο φανατισμός εκατέρωθεν ήταν διάχυτος, το κλίμα πολλάκις εκτραχύνθηκε, με αφίσες και φέιγ βολάν όχι μόνο με χιουμοριστικό περιεχόμενο, όπως η μνημειώδης γελοιογραφία του Σπύρου Ορνεράκη με ένα πιτσιρίκι να ουρεί στο στέμμα, αλλά και με βαρείς χαρακτηρισμούς κατά της δυναστείας και του Κωνσταντίνου προσωπικά.
Η αφίσα του Σπύρου Ορνεράκη που κυριάρχησε στον αντιμοναρχικό αγώνα
Mε αφίσες και φυλλάδια οι δύο πλευρές πρόβαλαν τα επιχειρήματά τους
Unfair
Οι γενικότερες συνθήκες της προεκλογικής περιόδου του δημοψηφίσματος ήταν άνισες, σε βάρος των φιλοβασιλικών. Το αναγνώρισε 14 χρόνια μετά, τον Φεβρουάριο του 1988, ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης. Ο τότε πρόεδρος της Ν.Δ. χαρακτήρισε στο Λονδίνο «άδικο» (unfair) τον τρόπο διεξαγωγής του δημοψηφίσματος. Εξηγώντας ότι ο Κωνσταντίνος δεν είχε δυνατότητα να πραγματοποιήσει εκστρατεία συσπειρώνοντας τους οπαδούς του, αφού βρισκόταν εκτός Ελλάδας.
Την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων ακολούθησαν λαϊκό ξέσπασμα και πανηγυρισμοί. Ο Καραμανλής δήλωσε, μεταξύ άλλων, ότι «η απόφασις του λαού πρέπει να γίνη ανεπιφυλάκτως σεβαστή από όλους τους Ελληνας. Και πρέπει να αναγνωρίσουν όλοι ότι ετερματίσθη οριστικώς η εκκρεμότης του Πολιτειακού». Ενώ του αποδόθηκε και μια πολύ σκληρότερη δήλωση, ότι «ένα καρκίνωμα αποκόπηκε σήμερα από το σώμα του έθνους». Την έκανε όμως πράγματι; Υπάρχει ένα σημείο ακόμα που δεν έχει φωτίσει επαρκώς ο ιστορικός.
Πολύ αργότερα, από τα αρχεία του Καραμανλή αποκαλύφθηκε ότι ο Κωνσταντίνος, μέσω του υπασπιστή του, συνταγματάρχη Μιχαήλ Αρναούτη, σχεδίαζε το 1975 πραξικόπημα προς ανατροπή του εκλεγμένου πρωθυπουργού και επαναφορά της μοναρχίας. Ο ίδιος ωστόσο σε συνάντησή του με απεσταλμένους της ελληνικής κυβέρνησης στο Λονδίνο το αρνήθηκε κατηγορηματικά.
Οι γενικότερες συνθήκες της προεκλογικής περιόδου του δημοψηφίσματος ήταν άνισες, σε βάρος των φιλοβασιλικών. Το αναγνώρισε 14 χρόνια μετά, τον Φεβρουάριο του 1988, ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης. Ο τότε πρόεδρος της Ν.Δ. χαρακτήρισε στο Λονδίνο «άδικο» (unfair) τον τρόπο διεξαγωγής του δημοψηφίσματος. Εξηγώντας ότι ο Κωνσταντίνος δεν είχε δυνατότητα να πραγματοποιήσει εκστρατεία συσπειρώνοντας τους οπαδούς του, αφού βρισκόταν εκτός Ελλάδας.
Την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων ακολούθησαν λαϊκό ξέσπασμα και πανηγυρισμοί. Ο Καραμανλής δήλωσε, μεταξύ άλλων, ότι «η απόφασις του λαού πρέπει να γίνη ανεπιφυλάκτως σεβαστή από όλους τους Ελληνας. Και πρέπει να αναγνωρίσουν όλοι ότι ετερματίσθη οριστικώς η εκκρεμότης του Πολιτειακού». Ενώ του αποδόθηκε και μια πολύ σκληρότερη δήλωση, ότι «ένα καρκίνωμα αποκόπηκε σήμερα από το σώμα του έθνους». Την έκανε όμως πράγματι; Υπάρχει ένα σημείο ακόμα που δεν έχει φωτίσει επαρκώς ο ιστορικός.
Πολύ αργότερα, από τα αρχεία του Καραμανλή αποκαλύφθηκε ότι ο Κωνσταντίνος, μέσω του υπασπιστή του, συνταγματάρχη Μιχαήλ Αρναούτη, σχεδίαζε το 1975 πραξικόπημα προς ανατροπή του εκλεγμένου πρωθυπουργού και επαναφορά της μοναρχίας. Ο ίδιος ωστόσο σε συνάντησή του με απεσταλμένους της ελληνικής κυβέρνησης στο Λονδίνο το αρνήθηκε κατηγορηματικά.
Η βασιλική περιουσία
Διαδήλωση αντιβασιλικών στο κέντρο της Αθήνας. Φωτογραφία: Αριστοτέλης Σαρρηκώστας, Αρχείο ΕΡΤ
Μετά την ήττα του στο δημοψήφισμα ο Κωνσταντίνος ιδιώτευσε. Απέφυγε να επισκεφτεί την Ελλάδα, άλλωστε θεωρούνταν ανεπιθύμητος. Η αντίπαλη πλευρά τον χαρακτήριζε διαρκώς «έκπτωτο» ή προσθέτοντας το «Γκλύξμπουργκ» με απαξιωτική βεβαίως πρόθεση. Από το 1974 εγκαταστάθηκε οικογενειακώς μόνιμα στο Χάμπστεντ, στο Βόρειο Λονδίνο, όπου έζησε μέχρι το 2013, έχοντας πάντα στενές σχέσεις με το Μπάκιγχαμ.
Ο θάνατος της μητέρας του Φρειδερίκης από έμφραγμα στη Μαδρίτη και κυρίως η ταφή της στο Τατόι εξελίχθηκαν σε τεράστιο αγκάθι για την κυβέρνηση Ράλλη τον Φεβρουάριο του 1981. Επικαλούμενη κίνδυνο αναταραχής, απέρριψε αίτημα του Κωνσταντίνου η κηδεία να γίνει στη Μητρόπολη και η ταφή στο Τατόι. Ολα έγιναν σε διάστημα λίγων ωρών στο Τατόι. Ο Κωνσταντίνος και η οικογένειά του αμέσως μετά την τελετή, στην οποία παραβρέθηκαν μέλη βασιλικών οικογενειών και περίπου 200 Αθηναίοι, αναχώρησαν.
Μείζον θέμα τριβής με τις ελληνικές αρχές ήταν το θέμα της βασιλικής περιουσίας. Η χουντική κυβέρνηση με νομοθετικό διάταγμα την είχε δημεύσει καταθέτοντας αποζημίωση 120 εκατ. δραχμών. Τα μέλη της πρώην βασιλικής οικογένειας αρνήθηκαν να τα εισπράξουν. Αργότερα, η κυβέρνηση Καραμανλή ανέθεσε τη διαχείριση της περιουσίας σε επταμελή επιτροπή. Επί διακυβέρνησης Παπανδρέου υπήρξαν διαπραγματεύσεις των δύο πλευρών χωρίς αποτέλεσμα.
Το 1991 η κυβέρνηση Μητσοτάκη προχώρησε σε συμφωνία με τον Κωνσταντίνο για το θέμα. Το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας εκχωρήθηκε σε μη κερδοσκοπικό ίδρυμα με αντάλλαγμα την απόδοση στον Κωνσταντίνο των ανακτόρων του Τατοΐου και 4.000 στρεμμάτων του κτήματος, την περάτωση των φορολογικών εκκρεμοτήτων και το δικαίωμα να εξαχθεί σημαντικός αριθμός κινητών περιουσιακών στοιχείων από τη χώρα.
Ετσι, ο Κωνσταντίνος εξήγαγε στη Βρετανία εννέα κοντέινερ με αντικείμενα από το Τατόι. Τμήμα τους αργότερα πουλήθηκε σε συλλέκτες και οίκους δημοπρασιών. Η κυβέρνηση Παπανδρέου ακύρωσε με νόμο το 1994 την παραπάνω συμφωνία. Αφαίρεσε από τον Κωνσταντίνο όλη την ακίνητη ιδιοκτησία του στην Ελλάδα.
Ακολούθησε μακρά δικαστική αντιπαράθεση. Η τέως βασιλική οικογένεια προσέφυγε στα πολιτικά δικαστήρια και εν συνεχεία στο Συμβούλιο της Επικρατείας. Ο Αρειος Πάγος και το ΣτΕ διαφώνησαν. Το θέμα παραπέμφθηκε στο Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο που έκρινε τις νομικές διατάξεις συνταγματικές. Στις 21 Οκτωβρίου του 1994 ο Κωνσταντίνος και οκτώ μέλη της οικογένειάς του προσέφυγαν στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στο Στρασβούργο για το θέμα της περιουσίας, της ιθαγένειας, αλλά και του δικαιώματος σε μια δίκαιη δίκη.
Τον Οκτώβριο του 1998 η Επιτροπή έκρινε ως παραδεκτό λόγο το περιουσιακό σκέλος της προσφυγής, απορρίπτοντας τα υπόλοιπα αιτήματα. Η υπόθεση παραπέμφθηκε στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΑΔ), που τον Νοέμβριο του 2002 καταδίκασε το ελληνικό κράτος επιδικάζοντας στους προσφεύγοντες 13,7 εκατ. ευρώ, έναντι 500 εκατ. που ανερχόταν η απαίτηση της οικογένειας. Το ποσό εισπράχθηκε από τη ΔΟΥ Αχαρνών τον Μάρτιο του 2003. Καταβλήθηκε από τον προϋπολογισμό φυσικών καταστροφών.
Με τον νόμο του 1994 αφαιρέθηκαν το ελληνικό διαβατήριο και η ιθαγένεια του Κωνσταντίνου και των μελών της οικογένειάς του. Παράλληλα θεσπίστηκε ειδική διαδικασία απόκτησης της ελληνικής ιθαγένειας, με προϋπόθεση ότι άπαντες θα αναγνώριζαν ανεπιφύλακτα το πολίτευμα της προεδρευόμενης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, θα παραιτούνταν από την κατοχή οποιουδήποτε τίτλου και θα δήλωναν ονοματεπώνυμο -αποβάλλοντας οπωσδήποτε το συνθετικό «της Ελλάδος»- για την εγγραφή τους στα δημοτολόγια. Στον ίδιο νόμο ο Κωνσταντίνος αναφερόταν ως Κωνσταντίνος Γλύξμπουργκ. Εκείνος αρνήθηκε να επιλέξει επίθετο με την αιτιολογία ότι ποτέ δεν είχε.
Ο Κωνσταντίνος επισκέφθηκε ξανά την Ελλάδα οικογενειακώς το 1993, περιοδεύοντας σε Αγιον Ορος, Φλώρινα, Σπέτσες και Τατόι. Με τη λήξη της δικαστικής διαμάχης οι επισκέψεις στην Ελλάδα πύκνωσαν. Από την άνοιξη του 2013 ο Κωνσταντίνος και η Αννα-Μαρία ζούσαν μόνιμα στο Πόρτο Χέλι.
Τον Νοέμβριο του 2015 κυκλοφόρησε η τρίτομη αυτοβιογραφία του, στην οποία εξιστορεί και αναλύει από τη δική του οπτική γωνία τα γεγονότα στα οποία πρωταγωνίστησε.
Μετά την ήττα του στο δημοψήφισμα ο Κωνσταντίνος ιδιώτευσε. Απέφυγε να επισκεφτεί την Ελλάδα, άλλωστε θεωρούνταν ανεπιθύμητος. Η αντίπαλη πλευρά τον χαρακτήριζε διαρκώς «έκπτωτο» ή προσθέτοντας το «Γκλύξμπουργκ» με απαξιωτική βεβαίως πρόθεση. Από το 1974 εγκαταστάθηκε οικογενειακώς μόνιμα στο Χάμπστεντ, στο Βόρειο Λονδίνο, όπου έζησε μέχρι το 2013, έχοντας πάντα στενές σχέσεις με το Μπάκιγχαμ.
Ο θάνατος της μητέρας του Φρειδερίκης από έμφραγμα στη Μαδρίτη και κυρίως η ταφή της στο Τατόι εξελίχθηκαν σε τεράστιο αγκάθι για την κυβέρνηση Ράλλη τον Φεβρουάριο του 1981. Επικαλούμενη κίνδυνο αναταραχής, απέρριψε αίτημα του Κωνσταντίνου η κηδεία να γίνει στη Μητρόπολη και η ταφή στο Τατόι. Ολα έγιναν σε διάστημα λίγων ωρών στο Τατόι. Ο Κωνσταντίνος και η οικογένειά του αμέσως μετά την τελετή, στην οποία παραβρέθηκαν μέλη βασιλικών οικογενειών και περίπου 200 Αθηναίοι, αναχώρησαν.
Μείζον θέμα τριβής με τις ελληνικές αρχές ήταν το θέμα της βασιλικής περιουσίας. Η χουντική κυβέρνηση με νομοθετικό διάταγμα την είχε δημεύσει καταθέτοντας αποζημίωση 120 εκατ. δραχμών. Τα μέλη της πρώην βασιλικής οικογένειας αρνήθηκαν να τα εισπράξουν. Αργότερα, η κυβέρνηση Καραμανλή ανέθεσε τη διαχείριση της περιουσίας σε επταμελή επιτροπή. Επί διακυβέρνησης Παπανδρέου υπήρξαν διαπραγματεύσεις των δύο πλευρών χωρίς αποτέλεσμα.
Το 1991 η κυβέρνηση Μητσοτάκη προχώρησε σε συμφωνία με τον Κωνσταντίνο για το θέμα. Το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας εκχωρήθηκε σε μη κερδοσκοπικό ίδρυμα με αντάλλαγμα την απόδοση στον Κωνσταντίνο των ανακτόρων του Τατοΐου και 4.000 στρεμμάτων του κτήματος, την περάτωση των φορολογικών εκκρεμοτήτων και το δικαίωμα να εξαχθεί σημαντικός αριθμός κινητών περιουσιακών στοιχείων από τη χώρα.
Ετσι, ο Κωνσταντίνος εξήγαγε στη Βρετανία εννέα κοντέινερ με αντικείμενα από το Τατόι. Τμήμα τους αργότερα πουλήθηκε σε συλλέκτες και οίκους δημοπρασιών. Η κυβέρνηση Παπανδρέου ακύρωσε με νόμο το 1994 την παραπάνω συμφωνία. Αφαίρεσε από τον Κωνσταντίνο όλη την ακίνητη ιδιοκτησία του στην Ελλάδα.
Ακολούθησε μακρά δικαστική αντιπαράθεση. Η τέως βασιλική οικογένεια προσέφυγε στα πολιτικά δικαστήρια και εν συνεχεία στο Συμβούλιο της Επικρατείας. Ο Αρειος Πάγος και το ΣτΕ διαφώνησαν. Το θέμα παραπέμφθηκε στο Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο που έκρινε τις νομικές διατάξεις συνταγματικές. Στις 21 Οκτωβρίου του 1994 ο Κωνσταντίνος και οκτώ μέλη της οικογένειάς του προσέφυγαν στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στο Στρασβούργο για το θέμα της περιουσίας, της ιθαγένειας, αλλά και του δικαιώματος σε μια δίκαιη δίκη.
Τον Οκτώβριο του 1998 η Επιτροπή έκρινε ως παραδεκτό λόγο το περιουσιακό σκέλος της προσφυγής, απορρίπτοντας τα υπόλοιπα αιτήματα. Η υπόθεση παραπέμφθηκε στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΑΔ), που τον Νοέμβριο του 2002 καταδίκασε το ελληνικό κράτος επιδικάζοντας στους προσφεύγοντες 13,7 εκατ. ευρώ, έναντι 500 εκατ. που ανερχόταν η απαίτηση της οικογένειας. Το ποσό εισπράχθηκε από τη ΔΟΥ Αχαρνών τον Μάρτιο του 2003. Καταβλήθηκε από τον προϋπολογισμό φυσικών καταστροφών.
Με τον νόμο του 1994 αφαιρέθηκαν το ελληνικό διαβατήριο και η ιθαγένεια του Κωνσταντίνου και των μελών της οικογένειάς του. Παράλληλα θεσπίστηκε ειδική διαδικασία απόκτησης της ελληνικής ιθαγένειας, με προϋπόθεση ότι άπαντες θα αναγνώριζαν ανεπιφύλακτα το πολίτευμα της προεδρευόμενης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, θα παραιτούνταν από την κατοχή οποιουδήποτε τίτλου και θα δήλωναν ονοματεπώνυμο -αποβάλλοντας οπωσδήποτε το συνθετικό «της Ελλάδος»- για την εγγραφή τους στα δημοτολόγια. Στον ίδιο νόμο ο Κωνσταντίνος αναφερόταν ως Κωνσταντίνος Γλύξμπουργκ. Εκείνος αρνήθηκε να επιλέξει επίθετο με την αιτιολογία ότι ποτέ δεν είχε.
Ο Κωνσταντίνος επισκέφθηκε ξανά την Ελλάδα οικογενειακώς το 1993, περιοδεύοντας σε Αγιον Ορος, Φλώρινα, Σπέτσες και Τατόι. Με τη λήξη της δικαστικής διαμάχης οι επισκέψεις στην Ελλάδα πύκνωσαν. Από την άνοιξη του 2013 ο Κωνσταντίνος και η Αννα-Μαρία ζούσαν μόνιμα στο Πόρτο Χέλι.
Τον Νοέμβριο του 2015 κυκλοφόρησε η τρίτομη αυτοβιογραφία του, στην οποία εξιστορεί και αναλύει από τη δική του οπτική γωνία τα γεγονότα στα οποία πρωταγωνίστησε.
Ο Κωνσταντίνος με την Αννα-Μαρία σε συνέντευξη πριν το δημοψήφισμα
Τα τελευταία χρόνια πριν από τον θάνατό του αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα υγείας. Τελευταία του δημόσια εμφάνιση ήταν στο κέντρο της Αθήνας το μεσημέρι της Τετάρτης 19 Οκτωβρίου του 2022, όταν γευμάτισε με την Αννα-Μαρία και τις αδελφές του, Σοφία και Ειρήνη, σε γνωστό εστιατόριο. Εφυγε από τη ζωή σε ηλικία 82 ετών στις 10 Ιανουαρίου του 2023, ενώ νοσηλευόταν στη ΜΕΘ του νοσοκομείου «Υγεία» μετά από βαρύ εγκεφαλικό επεισόδιο.
Η σορός του τέθηκε σε λαϊκό προσκύνημα στο παρεκκλήσι της Μητρόπολης Αθηνών. Το φέρετρο ήταν σκεπασμένο με την ελληνική σημαία και χιλιάδες πολίτες τον αποχαιρέτησαν. Στην εξόδιο ακολουθία και την ταφή της 16ης Ιανουαρίου παραβρέθηκαν σύσσωμη η οικογένεια και 187 επίσημοι προσκεκλημένοι, ανάμεσά τους βασιλείς εν ενεργεία κ.ά. Στους ώμους των τριών γιων και των εγγονών του οδηγήθηκε στην τελευταία του κατοικία, κοντά στους τάφους των γονέων του στο Τατόι.
Η Αννα-Μαρία, επί 59 χρόνια αδιάλειπτα στο πλευρό του, ζει πλέον τον περισσότερο καιρό στην Αθήνα, είναι πρόεδρος του ανενεργού προσώρας ομώνυμου ιδρύματος και συχνά παραβρίσκεται σε κοινωνικές εκδηλώσεις και φιλανθρωπικά γκαλά.
Παύλος και Μαρί-Σαντάλ
Πενήντα χρόνια μετά τα καυτά γεγονότα του ’74, η ζωή των απογόνων του Κωνσταντίνου και της Αννας-Μαρίας κινείται στο μήκος κύματος και τις συντεταγμένες που κληρονόμησαν από αυτούς. Ζουν ως πρίγκιπες και πριγκίπισσες, με τους τιμητικούς τίτλους -ελέω του εσωτερικού πρωτοκόλλου των απανταχού γαλαζοαίματων-, απολαμβάνοντας όλα τα προνόμια της υψηλής δημοσιότητας, αλλά και εκτεθειμένοι στους κινδύνους της.
Δεν διακρίνονται για άκομψη επίδειξη πλούτου, σε συνδυασμό δε με τη σταθερή απόρριψη των σεναρίων που ήθελαν τον Παύλο ή τον Νικόλαο είτε να διεκδικούν την παλιννόστηση της μοναρχίας είτε να ηγούνται κομμάτων φιλοβασιλικού προσανατολισμού, μοιάζουν να απολαμβάνουν μια συμπάθεια της κοινής γνώμης που ο Κωνσταντίνος ουδέποτε γνώρισε. Είτε αδιαφορίας. Οχι όμως εχθρότητας.
Επαγγελματίες τεχνοκράτες, λάτρεις της τέχνης ή αρωγοί πρωτοβουλιών μέσω των ιδρυμάτων όπου συμμετέχουν είτε, τέλος, ως επίλεκτα μέλη του διεθνούς τζετ σετ -οι άνδρες συνάμα γαμπροί μεγιστάνων- απασχολούν ως μονάδες και ως σύνολο συνήθως θετικά την κοινή γνώμη.
Τα περισσότερα παιδιά του Κωνσταντίνου επέλεξαν ως μόνιμη διαμονή τους το εξωτερικό. Ο Παύλος, γεννημένος στο Τατόι, ζει με την από το 1995 σύζυγό του Μαρί-Σαντάλ Μίλερ, κόρη του Αμερικανού μεγιστάνα των Duty Free Shops, Ρόμπερτ Μίλερ, μεταξύ Νέας Υόρκης και Λονδίνου.
Με σπουδές και πτυχίο σε Δίκαιο και Διοίκηση του Πανεπιστημίου Τζορτζτάουν της Ουάσινγκτον, εργάστηκε στη ναυπηγική εταιρεία Charles R. Weber του Κονέκτικατ και εν συνεχεία συνίδρυσε επενδυτικές εταιρείες στη Νέα Υόρκη. Η Μαρί είναι πτυχιούχος της Ιστορίας της Τέχνης από το Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης και σήμερα σχεδιάζει luxury σειρές παιδικών ενδυμάτων και γράφει βιβλία.
O 57χρονος Παύλος δηλώνει Ελληνας, εκφράζει παράπονα για την αφαίρεση της ελληνικής ιθαγένειας και αποκηρύσσει το επίθετο Γλύξμπουργκ. Το ζευγάρι έχει αποκτήσει πέντε παιδιά: τη Μαρία-Ολυμπία, τον Κωνσταντίνο-Αλέξιο, τον Αχιλλέα-Ανδρέα, τον Οδυσσέα-Κίμωνα και τον Αριστείδη-Σταύρο.
Η 28χρονη Μαρία-Ολυμπία είναι ίσως το πιο διάσημο μέλος ολόκληρης της οικογένειας, με 300.000 followers στα social media και φωτογραφήσεις σε εξώφυλλα σε περιοδικά, καθώς συνεργάζεται με κορυφαίους οίκους μόδας (D&G, Louis Vuitton κ.ά.), ενώ απασχολεί πολλάκις το κοινό με τους πραγματικούς ή φημολογούμενους δεσμούς της.
Ο Κωνσταντίνος-Αλέξιος ή Τίνο ασχολείται με τη σκηνοθεσία, ο Αχιλλέας-Ανδρέας -ως Ακι Μίλερ- έχοντας σπουδάσει Λογοτεχνία και Αρχαίο Δράμα ψάχνει τον δρόμο του στην υποκριτική και ο 23χρονος Οδυσσέας-Κίμων είναι σχεδιαστής ενδυμάτων.
«Στις φλέβες μου ρέει Ελλάδα»
Ο Νικόλαος έχει πτυχίο Διεθνών Σχέσεων από το Πανεπιστήμιο Μπράουν των ΗΠΑ. Εχει εκτεταμένη εμπειρία στον τραπεζικό τομέα και ως σύμβουλος επιχειρήσεων. Τελευταία έχει αφιερωθεί στη φωτογραφία, πραγματοποιώντας εκθέσεις σε Λονδίνο, Ντόχα και Μελβούρνη με το ψευδώνυμο Skylightchaser. Επίσης, είναι ειδικός σύμβουλος της Axion Hellas από την ίδρυσή της, το 2016.
Η σορός του τέθηκε σε λαϊκό προσκύνημα στο παρεκκλήσι της Μητρόπολης Αθηνών. Το φέρετρο ήταν σκεπασμένο με την ελληνική σημαία και χιλιάδες πολίτες τον αποχαιρέτησαν. Στην εξόδιο ακολουθία και την ταφή της 16ης Ιανουαρίου παραβρέθηκαν σύσσωμη η οικογένεια και 187 επίσημοι προσκεκλημένοι, ανάμεσά τους βασιλείς εν ενεργεία κ.ά. Στους ώμους των τριών γιων και των εγγονών του οδηγήθηκε στην τελευταία του κατοικία, κοντά στους τάφους των γονέων του στο Τατόι.
Η Αννα-Μαρία, επί 59 χρόνια αδιάλειπτα στο πλευρό του, ζει πλέον τον περισσότερο καιρό στην Αθήνα, είναι πρόεδρος του ανενεργού προσώρας ομώνυμου ιδρύματος και συχνά παραβρίσκεται σε κοινωνικές εκδηλώσεις και φιλανθρωπικά γκαλά.
Παύλος και Μαρί-Σαντάλ
Πενήντα χρόνια μετά τα καυτά γεγονότα του ’74, η ζωή των απογόνων του Κωνσταντίνου και της Αννας-Μαρίας κινείται στο μήκος κύματος και τις συντεταγμένες που κληρονόμησαν από αυτούς. Ζουν ως πρίγκιπες και πριγκίπισσες, με τους τιμητικούς τίτλους -ελέω του εσωτερικού πρωτοκόλλου των απανταχού γαλαζοαίματων-, απολαμβάνοντας όλα τα προνόμια της υψηλής δημοσιότητας, αλλά και εκτεθειμένοι στους κινδύνους της.
Δεν διακρίνονται για άκομψη επίδειξη πλούτου, σε συνδυασμό δε με τη σταθερή απόρριψη των σεναρίων που ήθελαν τον Παύλο ή τον Νικόλαο είτε να διεκδικούν την παλιννόστηση της μοναρχίας είτε να ηγούνται κομμάτων φιλοβασιλικού προσανατολισμού, μοιάζουν να απολαμβάνουν μια συμπάθεια της κοινής γνώμης που ο Κωνσταντίνος ουδέποτε γνώρισε. Είτε αδιαφορίας. Οχι όμως εχθρότητας.
Επαγγελματίες τεχνοκράτες, λάτρεις της τέχνης ή αρωγοί πρωτοβουλιών μέσω των ιδρυμάτων όπου συμμετέχουν είτε, τέλος, ως επίλεκτα μέλη του διεθνούς τζετ σετ -οι άνδρες συνάμα γαμπροί μεγιστάνων- απασχολούν ως μονάδες και ως σύνολο συνήθως θετικά την κοινή γνώμη.
Τα περισσότερα παιδιά του Κωνσταντίνου επέλεξαν ως μόνιμη διαμονή τους το εξωτερικό. Ο Παύλος, γεννημένος στο Τατόι, ζει με την από το 1995 σύζυγό του Μαρί-Σαντάλ Μίλερ, κόρη του Αμερικανού μεγιστάνα των Duty Free Shops, Ρόμπερτ Μίλερ, μεταξύ Νέας Υόρκης και Λονδίνου.
Με σπουδές και πτυχίο σε Δίκαιο και Διοίκηση του Πανεπιστημίου Τζορτζτάουν της Ουάσινγκτον, εργάστηκε στη ναυπηγική εταιρεία Charles R. Weber του Κονέκτικατ και εν συνεχεία συνίδρυσε επενδυτικές εταιρείες στη Νέα Υόρκη. Η Μαρί είναι πτυχιούχος της Ιστορίας της Τέχνης από το Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης και σήμερα σχεδιάζει luxury σειρές παιδικών ενδυμάτων και γράφει βιβλία.
O 57χρονος Παύλος δηλώνει Ελληνας, εκφράζει παράπονα για την αφαίρεση της ελληνικής ιθαγένειας και αποκηρύσσει το επίθετο Γλύξμπουργκ. Το ζευγάρι έχει αποκτήσει πέντε παιδιά: τη Μαρία-Ολυμπία, τον Κωνσταντίνο-Αλέξιο, τον Αχιλλέα-Ανδρέα, τον Οδυσσέα-Κίμωνα και τον Αριστείδη-Σταύρο.
Η 28χρονη Μαρία-Ολυμπία είναι ίσως το πιο διάσημο μέλος ολόκληρης της οικογένειας, με 300.000 followers στα social media και φωτογραφήσεις σε εξώφυλλα σε περιοδικά, καθώς συνεργάζεται με κορυφαίους οίκους μόδας (D&G, Louis Vuitton κ.ά.), ενώ απασχολεί πολλάκις το κοινό με τους πραγματικούς ή φημολογούμενους δεσμούς της.
Ο Κωνσταντίνος-Αλέξιος ή Τίνο ασχολείται με τη σκηνοθεσία, ο Αχιλλέας-Ανδρέας -ως Ακι Μίλερ- έχοντας σπουδάσει Λογοτεχνία και Αρχαίο Δράμα ψάχνει τον δρόμο του στην υποκριτική και ο 23χρονος Οδυσσέας-Κίμων είναι σχεδιαστής ενδυμάτων.
«Στις φλέβες μου ρέει Ελλάδα»
Ο Νικόλαος έχει πτυχίο Διεθνών Σχέσεων από το Πανεπιστήμιο Μπράουν των ΗΠΑ. Εχει εκτεταμένη εμπειρία στον τραπεζικό τομέα και ως σύμβουλος επιχειρήσεων. Τελευταία έχει αφιερωθεί στη φωτογραφία, πραγματοποιώντας εκθέσεις σε Λονδίνο, Ντόχα και Μελβούρνη με το ψευδώνυμο Skylightchaser. Επίσης, είναι ειδικός σύμβουλος της Axion Hellas από την ίδρυσή της, το 2016.
«Στις φλέβες μου ρέει Ελλάδα. Είμαι Ελληνας και δεν μπορεί να το αμφισβητήσει κανείς αυτό. Αν υπάρχει βούληση, δεν είμαι αρμόδιος εγώ για το επίθετο, θα το βρούμε», αναφέρει συχνά. Ο 55χρονος Νικόλαος παντρεύτηκε το 2010 την Τατιάνα Μπλάτνικ, σλοβενογερμανικής καταγωγής. Ηταν τα μόνα μέλη της οικογένειας που είχαν επιλέξει ως μόνιμο τόπο κατοικίας τους την Αθήνα. Με την Μπλάτνικ ιδίως να επιδίδεται σε αγαθοεργίες και αρκετές κοσμικές εμφανίσεις, θεωρούνταν και ήταν από τα πιο αγαπημένα ζευγάρια. Γι’ αυτό και η είδηση για τον χωρισμό τους την περασμένη άνοιξη προκάλεσε αίσθηση.
Βενιαμίν της πρώην βασιλικής οικογένειας, ο Φίλιππος. Γεννημένος στο Λονδίνο το 1986, βαφτίστηκε στον καθεδρικό ναό της Αγίας Σοφίας με νονούς ξεχωριστούς: τον βασιλιά Χουάν Κάρλος της Ισπανίας, τον πρίγκιπα Φίλιππο, σύζυγο της βασίλισσας Ελισάβετ, και την Νταϊάνα, πριγκίπισσα της Ουαλίας.
Πτυχιούχος στις Διεθνείς Σχέσεις του Πανεπιστημίου Τζορτζτάουν της Ουάσινγκτον, το 2018 γνωρίστηκε με τη Νίνα-Ναστάζια Φλορ, μοναχοκόρη του Ελβετού επιχειρηματία Τόμας Φλορ, ιδρυτή της εταιρείας ενοικίασης τζετ VistaJet, με στόλο πάνω από 70 Bombardier, και της Καταρίνα Φλορ, με διευθυντική θητεία στον οίκο Fabergé και τη ρωσική «Vogue». Η Νίνα ήταν το δημιουργικό μυαλό πίσω από τη VistaJet. Επίσης, είναι ιδιοκτήτρια του πολυτελούς ξενοδοχείου «Kisawa Sanctuary» στο νησί Μπενγκουέρα της Μοζαμβίκης.
Αρραβωνιάστηκαν εν μέσω διακοπών και πανδημίας στην Ιθάκη το καλοκαίρι του 2020 και παντρεύτηκαν εις διπλούν: στις 12 Δεκεμβρίου με πολιτικό γάμο στο Σεν Μόριτς και στις 23 Οκτωβρίου του 2021 με θρησκευτικό στη Μητρόπολη Αθηνών. Το ζευγάρι διαθέτει ένα από τα ακριβότερα διαμερίσματα της Αθήνας στην Ηρώδου Αττικού, έκτασης 320 τ.μ., δώρο του πατέρα της Νίνας, και ασχολείται με φιλανθρωπικές δράσεις.
Η Αλεξία, το μεγαλύτερο παιδί του πρώην βασιλικού ζεύγους, εγκαταστάθηκε στη Βαρκελώνη από το 1992, σπούδασε νηπιαγωγός και εργάστηκε για παιδιά με σύνδρομο Down. Ζει στην πατρίδα του αρχιτέκτονα συζύγου της, Κάρλος Χαβιέρ Μοράλες Κιντάνα, το Λανθαρότε, το μεγαλύτερο από τα Κανάρια Νησιά, σε ένα σπίτι-αρχοντικό πάνω στη θάλασσα. Το ζευγάρι έχει τέσσερα παιδιά.
Οι δύο μεγάλες κόρες τους, Αριέτα και Αννα-Μαρία είναι φοιτήτριες και αθλήτριες της καλλιτεχνικής κολύμβησης. Στην κηδεία του παππού του Κωνσταντίνου κουβαλούσαν τα μετάλλια και τα παράσημά του. Τα άλλα δύο μικρότερα παιδιά τους είναι ο Κάρλος και η Αμέλια.
Η 41χρονη Θεοδώρα γεννήθηκε στο Λονδίνο. Είναι πτυχιούχος Θεατρικών Τεχνών από το Πανεπιστήμιο Μπράουν. Ζει και εργάζεται μόνιμα στο Λος Αντζελες, όπου γνώρισε τον σύζυγό της Μάθιου Κούμαρ, δικηγόρο εξειδικευμένο στις αποζημιώσεις από φυσικές καταστροφές. Εψαξε την τύχη της στην υποκριτική και είχε έναν πρωταγωνιστικό ρόλο στην πασίγνωστη «Τόλμη και Γοητεία». Μετά από διάφορες αναβολές το ζευγάρι ανέβηκε τα σκαλιά της Μητρόπολης Αθηνών στις 28 Σεπτεμβρίου φέτος, σε ένα από τα πιο δημοφιλή κοσμικά events.
Σοφία και Ειρήνη
Στα εν ζωή πρόσωπα της πρώην βασιλικής οικογένειας ξεχωρίζουν ασφαλώς και οι αδελφές του Κωνσταντίνου, Σοφία και Ειρήνη.
Η 86χρονη Σοφία, μεγαλύτερη όλων, σπούδασε Βρεφοκομία, Μουσική και Αρχαιολογία και μιλάει άπταιστα πέντε γλώσσες: ελληνικά, ισπανικά, αγγλικά, γαλλικά και γερμανικά. Παντρεύτηκε τον διάδοχο του ισπανικού θρόνου Χουάν Κάρλος στις 14 Μαΐου του 1962 στην Αθήνα, ασπάστηκε τον ρωμαιοκαθολικισμό και δηλώνει 100% Ισπανίδα.
Μετά τον θάνατο του δικτάτορα Φράνκο το 1975 αποκαταστάθηκε η βασιλεία, ο Χουάν Κάρλος ανακηρύχθηκε βασιλιάς και εκείνη βασίλισσα. Από το 2014 κατέχει τον τίτλο της βασιλομήτορος ως μητέρα του σημερινού βασιλιά Φελίπε.
Μετά το 1998 πύκνωσε τις επίσημες και ιδιωτικές της επισκέψεις στην Ελλάδα. Στο πλευρό του συζύγου της Χουάν Κάρλος για περίπου τέσσερις δεκαετίες, όμως, πλήρωσε ακριβά τη βάσανο των φημών για εξωσυζυγικές σχέσεις του. Η οικογένεια είναι διαλυμένη εδώ και χρόνια. Ο Χουάν Κάρλος ζει εξόριστος στο Ντουμπάι από τετραετίας υπό τη σκιά κατηγοριών για οικονομικά σκάνδαλα, που πάντως παραγράφηκαν.
Παράλληλα όμως προβλήματα προέκυψαν και στη σχέση Σοφίας - Λετίθια, συζύγου του Φελίπε, με τη μεταξύ τους ψυχρότητα να αποτυπώνεται και δημόσια. Η ίδια ασκεί πλούσιο φιλανθρωπικό έργο και στηρίζει αναφανδόν την εγγονή της, πριγκίπισσα Λεονόρ, μελλοντική βασίλισσας της Ισπανίας.
Η σχέση της Σοφίας και της Ειρήνης συνιστά ένα φωτεινό παράδειγμα πραγματικής αδελφικής αγάπης και αλληλεγγύης. Τελευταία, η πριγκίπισσα Ειρήνη, που παλαιότερα ασθένησε από καρκίνο του μαστού, αλλά ξεπέρασε το πρόβλημα, αντιμετωπίζει μία ακόμη περιπέτεια, της γνωστικής παρακμής. Η Σοφία έχει τον κεντρικό ρόλο στη φροντίδα της ρυθμίζοντας τα πάντα. Η 82χρονη Ειρήνη με καριέρα πιανίστα ακολούθησε στην εξορία τον Κωνσταντίνο.
Αργότερα, έζησε για ένα διάστημα στην Ινδία και επί μακρόν στην Αθήνα, σε ένα μικρό διαμέρισμα στην πλατεία Μαβίλη. Συνειδητά επέλεξε να παραμείνει εκτός δημοσιότητας και παρότι καλλονή, από τις ωραιότερες γαλαζοαίματες υποψήφιες νύφες της εποχής της, δεν παντρεύτηκε και δεν τεκνοποίησε ποτέ. Η Σοφία την αποκαλεί στοργικά «θεία Πεκού» (συντόμευση του peculiar, δηλαδή ιδιόρρυθμη).
Βενιαμίν της πρώην βασιλικής οικογένειας, ο Φίλιππος. Γεννημένος στο Λονδίνο το 1986, βαφτίστηκε στον καθεδρικό ναό της Αγίας Σοφίας με νονούς ξεχωριστούς: τον βασιλιά Χουάν Κάρλος της Ισπανίας, τον πρίγκιπα Φίλιππο, σύζυγο της βασίλισσας Ελισάβετ, και την Νταϊάνα, πριγκίπισσα της Ουαλίας.
Πτυχιούχος στις Διεθνείς Σχέσεις του Πανεπιστημίου Τζορτζτάουν της Ουάσινγκτον, το 2018 γνωρίστηκε με τη Νίνα-Ναστάζια Φλορ, μοναχοκόρη του Ελβετού επιχειρηματία Τόμας Φλορ, ιδρυτή της εταιρείας ενοικίασης τζετ VistaJet, με στόλο πάνω από 70 Bombardier, και της Καταρίνα Φλορ, με διευθυντική θητεία στον οίκο Fabergé και τη ρωσική «Vogue». Η Νίνα ήταν το δημιουργικό μυαλό πίσω από τη VistaJet. Επίσης, είναι ιδιοκτήτρια του πολυτελούς ξενοδοχείου «Kisawa Sanctuary» στο νησί Μπενγκουέρα της Μοζαμβίκης.
Αρραβωνιάστηκαν εν μέσω διακοπών και πανδημίας στην Ιθάκη το καλοκαίρι του 2020 και παντρεύτηκαν εις διπλούν: στις 12 Δεκεμβρίου με πολιτικό γάμο στο Σεν Μόριτς και στις 23 Οκτωβρίου του 2021 με θρησκευτικό στη Μητρόπολη Αθηνών. Το ζευγάρι διαθέτει ένα από τα ακριβότερα διαμερίσματα της Αθήνας στην Ηρώδου Αττικού, έκτασης 320 τ.μ., δώρο του πατέρα της Νίνας, και ασχολείται με φιλανθρωπικές δράσεις.
Η Αλεξία, το μεγαλύτερο παιδί του πρώην βασιλικού ζεύγους, εγκαταστάθηκε στη Βαρκελώνη από το 1992, σπούδασε νηπιαγωγός και εργάστηκε για παιδιά με σύνδρομο Down. Ζει στην πατρίδα του αρχιτέκτονα συζύγου της, Κάρλος Χαβιέρ Μοράλες Κιντάνα, το Λανθαρότε, το μεγαλύτερο από τα Κανάρια Νησιά, σε ένα σπίτι-αρχοντικό πάνω στη θάλασσα. Το ζευγάρι έχει τέσσερα παιδιά.
Οι δύο μεγάλες κόρες τους, Αριέτα και Αννα-Μαρία είναι φοιτήτριες και αθλήτριες της καλλιτεχνικής κολύμβησης. Στην κηδεία του παππού του Κωνσταντίνου κουβαλούσαν τα μετάλλια και τα παράσημά του. Τα άλλα δύο μικρότερα παιδιά τους είναι ο Κάρλος και η Αμέλια.
Η 41χρονη Θεοδώρα γεννήθηκε στο Λονδίνο. Είναι πτυχιούχος Θεατρικών Τεχνών από το Πανεπιστήμιο Μπράουν. Ζει και εργάζεται μόνιμα στο Λος Αντζελες, όπου γνώρισε τον σύζυγό της Μάθιου Κούμαρ, δικηγόρο εξειδικευμένο στις αποζημιώσεις από φυσικές καταστροφές. Εψαξε την τύχη της στην υποκριτική και είχε έναν πρωταγωνιστικό ρόλο στην πασίγνωστη «Τόλμη και Γοητεία». Μετά από διάφορες αναβολές το ζευγάρι ανέβηκε τα σκαλιά της Μητρόπολης Αθηνών στις 28 Σεπτεμβρίου φέτος, σε ένα από τα πιο δημοφιλή κοσμικά events.
Σοφία και Ειρήνη
Στα εν ζωή πρόσωπα της πρώην βασιλικής οικογένειας ξεχωρίζουν ασφαλώς και οι αδελφές του Κωνσταντίνου, Σοφία και Ειρήνη.
Η 86χρονη Σοφία, μεγαλύτερη όλων, σπούδασε Βρεφοκομία, Μουσική και Αρχαιολογία και μιλάει άπταιστα πέντε γλώσσες: ελληνικά, ισπανικά, αγγλικά, γαλλικά και γερμανικά. Παντρεύτηκε τον διάδοχο του ισπανικού θρόνου Χουάν Κάρλος στις 14 Μαΐου του 1962 στην Αθήνα, ασπάστηκε τον ρωμαιοκαθολικισμό και δηλώνει 100% Ισπανίδα.
Μετά τον θάνατο του δικτάτορα Φράνκο το 1975 αποκαταστάθηκε η βασιλεία, ο Χουάν Κάρλος ανακηρύχθηκε βασιλιάς και εκείνη βασίλισσα. Από το 2014 κατέχει τον τίτλο της βασιλομήτορος ως μητέρα του σημερινού βασιλιά Φελίπε.
Μετά το 1998 πύκνωσε τις επίσημες και ιδιωτικές της επισκέψεις στην Ελλάδα. Στο πλευρό του συζύγου της Χουάν Κάρλος για περίπου τέσσερις δεκαετίες, όμως, πλήρωσε ακριβά τη βάσανο των φημών για εξωσυζυγικές σχέσεις του. Η οικογένεια είναι διαλυμένη εδώ και χρόνια. Ο Χουάν Κάρλος ζει εξόριστος στο Ντουμπάι από τετραετίας υπό τη σκιά κατηγοριών για οικονομικά σκάνδαλα, που πάντως παραγράφηκαν.
Παράλληλα όμως προβλήματα προέκυψαν και στη σχέση Σοφίας - Λετίθια, συζύγου του Φελίπε, με τη μεταξύ τους ψυχρότητα να αποτυπώνεται και δημόσια. Η ίδια ασκεί πλούσιο φιλανθρωπικό έργο και στηρίζει αναφανδόν την εγγονή της, πριγκίπισσα Λεονόρ, μελλοντική βασίλισσας της Ισπανίας.
Η σχέση της Σοφίας και της Ειρήνης συνιστά ένα φωτεινό παράδειγμα πραγματικής αδελφικής αγάπης και αλληλεγγύης. Τελευταία, η πριγκίπισσα Ειρήνη, που παλαιότερα ασθένησε από καρκίνο του μαστού, αλλά ξεπέρασε το πρόβλημα, αντιμετωπίζει μία ακόμη περιπέτεια, της γνωστικής παρακμής. Η Σοφία έχει τον κεντρικό ρόλο στη φροντίδα της ρυθμίζοντας τα πάντα. Η 82χρονη Ειρήνη με καριέρα πιανίστα ακολούθησε στην εξορία τον Κωνσταντίνο.
Αργότερα, έζησε για ένα διάστημα στην Ινδία και επί μακρόν στην Αθήνα, σε ένα μικρό διαμέρισμα στην πλατεία Μαβίλη. Συνειδητά επέλεξε να παραμείνει εκτός δημοσιότητας και παρότι καλλονή, από τις ωραιότερες γαλαζοαίματες υποψήφιες νύφες της εποχής της, δεν παντρεύτηκε και δεν τεκνοποίησε ποτέ. Η Σοφία την αποκαλεί στοργικά «θεία Πεκού» (συντόμευση του peculiar, δηλαδή ιδιόρρυθμη).
Χρήστος Δρογκάρης
ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ