Η σφοδρή επίθεση των Γερμανών εναντίον ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ - Οι επιθέσεις των ναζί σε Βουργαρέλι και Περτούλι - Οι 100 οκάδες χρυσές λίρες που έπεσαν στα χέρια των Γερμανών - Η διάσπαση του ΕΔΕΣ και οι παρεμβάσεις των Συμμάχων
Συνεχίζουμε σήμερα και ολοκληρώνουμε με το Β’ Μέρος τα γεγονότα του τέλους 1943 – με αρχές του 1944 με τις συγκρούσεις ΕΛΑΣ – ΕΔΕΣ που έμειναν στην ιστορία ως «Μικρός Εμφύλιος Πόλεμος».
Επαναλαμβάνουμε, ότι τα περισσότερα στοιχεία προέρχονται από το βιβλίο του Σόλωνα Νεοκ. Γρηγοριάδη «Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας 1941-1974», Α’ τόμος, καθώς είναι ο μόνος που αναφέρει εκτενώς τα γεγονότα της εποχής.
Ο πρώτος γύρος της γερμανικής επίθεσης
Από το καλοκαίρι του 1943 οι Αρχές του Ράιχ είχαν πληροφορίες ότι οι Σύμμαχοι θα κάνουν απόβαση στην Ελλάδα. Βέβαια, η απόβαση αυτή δεν έγινε ποτέ, αλλά κατέφθασαν στη χώρα μας σημαντικές ενισχύσεις για τους Γερμανούς.
Ο Hermann Göring, ο ανιψιός του οποίου σκοτώθηκε στην Ελλάδα
Αυτό όμως τους βοήθησε σημαντικά στην εξουδετέρωση των Ιταλών και στην παρεμπόδιση της «αρπαγής» των ιταλικών όπλων από τους Έλληνες αντάρτες. Στις 11 Σεπτεμβρίου 1943 Γερμανοί πέρασαν στην περιοχή του Βάλτου, αποκρούστηκαν όμως από δυνάμεις του ΕΔΕΣ, υπό την αρχηγία του Στυλιανού Χούτα. Παράλληλα, οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ και του ΕΛΑΣ έλαβαν εντολή από το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής να προβούν σε σαμποτάζ στις τηλεφωνικές και τηλεγραφικές γραμμές Αγρινίου – Άρτας – Ηγουμενίτσας και να χτυπήσουν τα αεροδρόμια Ιωαννίνων, Παραμυθιάς και Αγρινίου, για να ανακουφίσουν την ιταλική Μεραρχία Acqui στην Κεφαλλονιά, που ήδη δεχόταν την επίθεση των ναζί.
Από τα πολλά περιστατικά αντιπερισπασμού ξεχωρίζει ο θάνατος ενός Γερμανού Συνταγματάρχη και άλλων τριών αξιωματικών που έπεσαν σε ενέδρα του ΕΔΕΣ (Τάγμα Α. Παπαδόπουλου). Το αυτοκίνητο στο οποίο επέβαιναν οι Γερμανοί αξιωματικοί έπεσε στον ποταμό Λούρο και σκοτώθηκαν όλοι. Αργότερα μαθεύτηκε ότι ο Συνταγματάρχης ήταν ανιψιός του Χέρμαν Γκέρινγκ, του επικεφαλής της Γερμανικής Πολεμικής Αεροπορίας. Οι ναζί επιτέθηκαν στην ιστορική κωμόπολη Πέτα. Εκεί σκοτώθηκε ο Λεωνίδας Πετροπουλάκης, Υπολοχαγός, ένας από τους γενναιότερους αξιωματικούς του ΕΔΕΣ. Παρά τις ενέργειες των Ελλήνων ανταρτών η Μεραρχία Acqui σφαγιάστηκε από τους Γερμανούς. Παράλληλα, οι ναζί επιτέθηκαν στη Θεσσαλία, τόσο εναντίον των Ελλήνων, όσο και κατά των Ιταλών της «Πινερόλο».
Οι επιθέσεις τους στον θεσσαλικό κάμπο ήταν σφοδρές. Όταν επιτέθηκαν εναντίον της Πόρτας (Πύλης) Τρικάλων συνάντησαν απροσδόκητη αντίσταση από αντάρτες του ΕΛΑΣ, με επικεφαλής τον Λοχαγό Πεζικού Γρηγόριο Γερούκη, που χρησιμοποιώντας μια πυροβολαρχία της «Πινερόλο» κατάφερε να καταστρέψει ένα γερμανικό πυροβόλο, αναγκάζοντας τους Γερμανούς να υποχωρήσουν.
Χίτλερ και Γκέρινγκ
Παράλληλα, οι Γερμανοί κινήθηκαν εναντίον των 500 Εβραίων της Αθήνας, που είχαν καταφύγει στα Δερβενοχώρια, με επικεφαλής τον αρχιραβίνο Μπαρτζελάι. Η επίθεση ήταν σύντομη, αλλά εξοντωτική. Δεκάδες χωριά πυρπολήθηκαν στην Πάρνηθα, τον Ελικώνα, τον Παρνασσό και το Καλλίδρομο.
Θέλοντας να συγκεντρώσουν δυνάμεις σε άλλες περιοχές, στις 12 Οκτωβρίου 1943 αποσύρθηκαν από την Άμφισσα και το Λιδορίκι αφήνοντας ελεύθερες, για λίγους μήνες τις δύο πόλεις. Ο πρώτος γύρος της σφοδρής γερμανικής επίθεσης στοίχισε τη ζωή σε περίπου 40 αντάρτες. Μετά από μια εβδομάδα ανάπαυλας άρχισε ο δεύτερος και σφοδρότερος γύρος.
Ο δεύτερος γύρος των γερμανικών επιθέσεων και οι «συμμαχίες» των ανταρτών με τους ναζί
Στις 17/10/1943 ξεκίνησε ο δεύτερος και σφοδρότερος γύρος των γερμανικών επιθέσεων. Έχοντας πληροφορηθεί για τον εμφύλιο των Ελλήνων ανταρτών, οι Γερμανοί ευφυώς άρχισαν να διαδίδουν ότι έχουν συμμαχήσει με τη μία ή την άλλη οργάνωση. Έφτασαν στο σημείο να εκδώσουν και πλαστά έγγραφα με τα οποία φαινόταν ότι βρίσκονται σε διαπραγματεύσεις με τη μία ή την άλλη πλευρά. Τα έγγραφα αυτά διοχετεύτηκαν σε αντιστασιακούς. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα, να υπάρξει απόλυτη σύγχυση στον ΕΛΑΣ και τον ΕΔΕΣ και το μίσος, και στις δύο πλευρές, να φουντώσει.
Γράφει ο Σ. Ν. Γρηγοριάδης: «Έτσι ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ αλληλοβρίζονται ως συνθηκολόγοι και προδότες, πράγμα που επαυξάνει την έξαψη της διαμάχης τους, και διευρύνει τη μεταξύ τους άβυσσο… γιατί καθώς οι Γερμανοί επιτίθενται παντού αδιακρίτως, κάθε αντάρτικο Σώμα έχει την εντύπωση πως μάχεται ταυτόχρονα εναντίον του αντίπαλου αντάρτικου Σώματος και των Γερμανών».
Οι Γερμανοί έθεσαν ως πρωταρχικό στόχο τους το άνοιγμα του δρόμου Ιωαννίνων – Τρικάλων, μέσω Κατάρας βέβαια, τον οποίο είχαν σταθερά αποκόψει οι Ελασίτες. Στις 17/10 ξεκίνησε η σφοδρή γερμανική επίθεση με Πεζικό, Πυροβολικό άρματα μάχης και αεροπορία, τόσο από τα Γιάννενα προς τα Τρίκαλα, όσο και αντίστροφα. Η φάλαγγα των Τρικάλων βρήκε ισχυρή αντίσταση από το 4ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ, που είχε, ιταλικά όπλα και από ένα Τάγμα του 5ου Συντάγματος. Οι δυνάμεις αυτές ήταν λίγες, γιατί ο κύριος όγκος της Ι Μεραρχίας, με επικεφαλής τον Άρη Βελουχιώτη έκανε επίθεση στον Ζέρβα, αφήνοντας αφύλακτες τις «πύλες» της Πίνδου.
Για μια εβδομάδα, το 4ο Σύνταγμα υπό τη διοίκηση του Αντισυνταγματάρχη Α. Παπαθανασίου αγωνίστηκε γενναία. Το πυροβολικό, με βλήματα της «Πινερόλο» προσέφερε σημαντική βοήθεια. Ο Ανθυπολοχαχός Σταύρος Παννές, διοικητής του Ουλαμού σκοτώθηκε, ενώ κατηύθυνε τις τελευταίες βολές των ανδρών του. Οι Ελασίτες εγκατέλειψαν τα πυροβόλα παίρνοντας τα κλείστρα τους για να τα αχρηστέψουν. Οι Γερμανοί κατέλαβαν την Καλαμπάκα και έπειτα προωθήθηκαν στην Καστανιά όπου βρισκόταν το Στρατηγείο της Ι Μεραρχίας. Πυρπόλησαν το χωριό και τη γειτονική Βεντίστα (Αμάραντος).
Γράφει ο Σ. Ν. Γρηγοριάδης: «Έτσι ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ αλληλοβρίζονται ως συνθηκολόγοι και προδότες, πράγμα που επαυξάνει την έξαψη της διαμάχης τους, και διευρύνει τη μεταξύ τους άβυσσο… γιατί καθώς οι Γερμανοί επιτίθενται παντού αδιακρίτως, κάθε αντάρτικο Σώμα έχει την εντύπωση πως μάχεται ταυτόχρονα εναντίον του αντίπαλου αντάρτικου Σώματος και των Γερμανών».
Οι Γερμανοί έθεσαν ως πρωταρχικό στόχο τους το άνοιγμα του δρόμου Ιωαννίνων – Τρικάλων, μέσω Κατάρας βέβαια, τον οποίο είχαν σταθερά αποκόψει οι Ελασίτες. Στις 17/10 ξεκίνησε η σφοδρή γερμανική επίθεση με Πεζικό, Πυροβολικό άρματα μάχης και αεροπορία, τόσο από τα Γιάννενα προς τα Τρίκαλα, όσο και αντίστροφα. Η φάλαγγα των Τρικάλων βρήκε ισχυρή αντίσταση από το 4ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ, που είχε, ιταλικά όπλα και από ένα Τάγμα του 5ου Συντάγματος. Οι δυνάμεις αυτές ήταν λίγες, γιατί ο κύριος όγκος της Ι Μεραρχίας, με επικεφαλής τον Άρη Βελουχιώτη έκανε επίθεση στον Ζέρβα, αφήνοντας αφύλακτες τις «πύλες» της Πίνδου.
Για μια εβδομάδα, το 4ο Σύνταγμα υπό τη διοίκηση του Αντισυνταγματάρχη Α. Παπαθανασίου αγωνίστηκε γενναία. Το πυροβολικό, με βλήματα της «Πινερόλο» προσέφερε σημαντική βοήθεια. Ο Ανθυπολοχαχός Σταύρος Παννές, διοικητής του Ουλαμού σκοτώθηκε, ενώ κατηύθυνε τις τελευταίες βολές των ανδρών του. Οι Ελασίτες εγκατέλειψαν τα πυροβόλα παίρνοντας τα κλείστρα τους για να τα αχρηστέψουν. Οι Γερμανοί κατέλαβαν την Καλαμπάκα και έπειτα προωθήθηκαν στην Καστανιά όπου βρισκόταν το Στρατηγείο της Ι Μεραρχίας. Πυρπόλησαν το χωριό και τη γειτονική Βεντίστα (Αμάραντος).
Θανάσης Παπαδούκας, Λέων, ο ιπποκόμος του Άρη, καπετάν Τζαβέλας και Ολυμπία Παπαδουκα, το 1945, φωτογραφία από το Μουσείο Μπενάκη
Μέσα σε όλα αυτά υπήρξε και μια μεγάλη οικονομική απώλεια για Έλληνες και Άγγλους. Το Στρατηγείο της Θεσσαλικής Μεραρχίας και το κλιμάκιο της Συμμαχικής Στρατιωτικής Αποστολής κινήθηκαν προς την Κρανιά. Οι Άγγλοι επέμειναν να πάρουν το τσάι τους (!) στις 5 μ.μ. Ενώ ετοίμαζαν τα «σύνεργα» για το ρόφημα, στο δάσος μεταξύ Βεντίστας και Κρανιάς δέχτηκαν την επίθεση των Γερμανών. Το κλιμάκιο που δεν άκουσε τις συμβουλές των Ελλήνων εγκατέλειψε ένα πολύτιμο φορτίο: 100 οκάδες (128,2 κιλά) χρυσές λίρες, μαζί με τα μουλάρια που τις μετέφεραν… Στο μεταξύ, οι Γερμανοί που ξεκίνησαν από τα Γιάννενα μετά από δύο μέρες κατέλαβαν το Μέτσοβο, στο οποίο υπήρχαν δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Οι δύο γερμανικές φάλαγγες ενώθηκαν μεταξύ τους και επιτέθηκαν στην περιοχή που γινόταν ο «μικρός εμφύλιος».
Η κατάσταση άλλαξε άρδην. Η ΙΙΙ Μεραρχία του ΕΛΑΣ και τα τμήματα υπό την άμεση διοίκηση του Άρη Βελουχιώτη εγκατέλειψαν την πίεση προς τον ΕΔΕΣ και κινήθηκαν προς τον άξονα Γαρδίκι – Μεσοχώρα. Εκεί δέχτηκαν σφοδρές αεροπορικές επιθέσεις και υπέστησαν σοβαρές απώλειες. Αλλά και το Εκστρατευτικό Σώμα – Ηπείρου του ΕΛΑΣ, με επικεφαλής τον Παπασταματιάδη δέχτηκε γερμανική επίθεση και απωθήθηκε στην ανατολική όχθη του Αχελώου. Ο ΕΛΑΣ βρέθηκε σε δεινή θέση.
Διακήρυττε ότι ο ΕΔΕΣ συμμάχησε με τους Γερμανούς εναντίον του. Ο Σ.Ν. Γρηγοριάδης γράφει: «Επρόκειτο όμως για-εκούσιο ή ακούσιο-βασικό σφάλμα. Γιατί τις ίδιες στιγμές ο γερμανικός κριός έπληττε με την ίδια ορμή και τον ΕΔΕΣ. Και η κύρια αιχμή του κατευθύνθηκε προς την περιοχή του Βουργαρελίου, όπου ήταν η έδρα του Γενικού Αρχηγείου των ΕΟΕΑ…».
Το Βουργαρέλι σήμερα
Η επίθεση των Γερμανών στο Βουργαρέλι
Η επίθεση των Γερμανών στο Βουργαρέλι
Στα Τζουμέρκα υπήρχαν μεγάλες δυνάμεις του ΕΔΕΣ: Η δύναμη του τοπικού αρχηγείου, που διοικούσε ο Επίλαρχος Αγόρος, τρία Τάγματα του Γενικού Αρχηγείου, πολύ καλά εξοπλισμένα και η Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών, με Διοικητή τον Αντισυνταγματάρχη Κ. Κωνσταντόπουλο, με 30 αξιωματικούς και 180 μαθητές. Μέσα στο Βουργαρέλι υπήρχε ο μεγαλύτερος όγκος αυτών των δυνάμεων, εκατοντάδες Ιταλοί αυτόμολοι, πλήθος πολιτικών στελεχών και επισκέπτες από την Αθήνα και των δύο φύλων. Υπήρχε τέλος η μπάντα της «Πινερόλο» που έδινε μια εύθυμη νότα στο όλο κλίμα.
Στις 22/10 όμως οι Γερμανοί ξεκίνησαν την επίθεσή τους. Στις 24/10, κινούμενοι αστραπιαία διαμέσου του Γαύροβου πυρπόλησαν τα χωριά Καστανιά και Σεκλίτσα. Έτσι, εμφανίστηκαν μπροστά στη Νευρόπολη Τετρακώμης. Τα γύρω υψώματα κατείχε η Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών, που πολέμησε γενναία. Όμως, ο αγώνας ήταν άνισος. Ένας Ταγματάρχης, δύο ακόμα αξιωματικοί και 19 μαθητές έπεσαν νεκροί. Στις 25 Οκτωβρίου, οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ υποχώρησαν προς τον Σταυρό Θεοδώριανων. Οι Γερμανοί προελαύνοντας έκαιγαν τα χωριά, κατέλαβαν το πρόχειρο νοσοκομείο των ΕΟΕΑ στην Αγία Κυριακή, όπου εκτέλεσαν τους ομήρους που δεν μπορούσαν να μετακινηθούν και το πρωί της 28ης Οκτωβρίου 1943 είχαν φτάσει μπροστά στο Βουργαρέλι.
Δεν μπήκαν όμως σε αυτό. Το βομβάρδισαν με όλμους και αποχώρησαν. Ενώ στις 30/10 οι δυνάμεις του Ζέρβα επέστρεψαν στο Βουργαρέλι κινήθηκαν εναντίον τους δύο ισχυρές φάλαγγες του ΕΛΑΣ, από το Γαύροβο και τη Μεσοχώρα. Ο Ζέρβας ήταν βέβαιος ότι οι Γερμανοί είχαν επιστρέψει στις βάσεις τους. Όμως διαψεύστηκε, όταν λίγο μετά την επιστροφή του στο Βουργαρέλι οι δυνάμεις του δέχτηκαν νέα επίθεση Γερμανών, που είχαν κρυφτεί σε γειτονικά δάση και χαράδρες. Ο Ζέρβας μόλις κατάφερε να γλιτώσει. Έφτασε στα Θεοδώριανα και από εκεί στη Νεράιδα, στη Θεσσαλική Πίνδο. Είχε πλέον στη διάθεσή του μόλις 79 αξιωματικούς και αντάρτες! Οι υπόλοιποι επέστρεψαν στα σπίτια τους ή αιχμαλωτίστηκαν. Ξαφνικά, ο Ζέρβας και οι λιγοστοί άνδρες του, ήρθαν αντιμέτωποι στη Νεράιδα με τον Άρη Βελουχιώτη και τον σκληρό, φανατικό, καπετάν Κόζιακα…
Χτύπησε ο Άρης Βελουχιώτης τον λαβωμένο ΕΔΕΣ;
Στις 22/10 όμως οι Γερμανοί ξεκίνησαν την επίθεσή τους. Στις 24/10, κινούμενοι αστραπιαία διαμέσου του Γαύροβου πυρπόλησαν τα χωριά Καστανιά και Σεκλίτσα. Έτσι, εμφανίστηκαν μπροστά στη Νευρόπολη Τετρακώμης. Τα γύρω υψώματα κατείχε η Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών, που πολέμησε γενναία. Όμως, ο αγώνας ήταν άνισος. Ένας Ταγματάρχης, δύο ακόμα αξιωματικοί και 19 μαθητές έπεσαν νεκροί. Στις 25 Οκτωβρίου, οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ υποχώρησαν προς τον Σταυρό Θεοδώριανων. Οι Γερμανοί προελαύνοντας έκαιγαν τα χωριά, κατέλαβαν το πρόχειρο νοσοκομείο των ΕΟΕΑ στην Αγία Κυριακή, όπου εκτέλεσαν τους ομήρους που δεν μπορούσαν να μετακινηθούν και το πρωί της 28ης Οκτωβρίου 1943 είχαν φτάσει μπροστά στο Βουργαρέλι.
Δεν μπήκαν όμως σε αυτό. Το βομβάρδισαν με όλμους και αποχώρησαν. Ενώ στις 30/10 οι δυνάμεις του Ζέρβα επέστρεψαν στο Βουργαρέλι κινήθηκαν εναντίον τους δύο ισχυρές φάλαγγες του ΕΛΑΣ, από το Γαύροβο και τη Μεσοχώρα. Ο Ζέρβας ήταν βέβαιος ότι οι Γερμανοί είχαν επιστρέψει στις βάσεις τους. Όμως διαψεύστηκε, όταν λίγο μετά την επιστροφή του στο Βουργαρέλι οι δυνάμεις του δέχτηκαν νέα επίθεση Γερμανών, που είχαν κρυφτεί σε γειτονικά δάση και χαράδρες. Ο Ζέρβας μόλις κατάφερε να γλιτώσει. Έφτασε στα Θεοδώριανα και από εκεί στη Νεράιδα, στη Θεσσαλική Πίνδο. Είχε πλέον στη διάθεσή του μόλις 79 αξιωματικούς και αντάρτες! Οι υπόλοιποι επέστρεψαν στα σπίτια τους ή αιχμαλωτίστηκαν. Ξαφνικά, ο Ζέρβας και οι λιγοστοί άνδρες του, ήρθαν αντιμέτωποι στη Νεράιδα με τον Άρη Βελουχιώτη και τον σκληρό, φανατικό, καπετάν Κόζιακα…
Χτύπησε ο Άρης Βελουχιώτης τον λαβωμένο ΕΔΕΣ;
Οι απόψεις για το αν ο Βελουχιώτης και ο Κόζιακος «χτύπησαν» τον Ζέρβα διίστανται. Ο Κομνηνός Πυρομάγλου («Δούρειος Ίππος, σελ. 200) γράφει: «Στις παρυφές της Νεράιδας αντιμετώπισαν (οι άνδρες του ΕΔΕΣ) δυνάμεις του ΕΛΑΣ υπό τον Βελουχιώτην». Μαζί του συμφωνεί και ο πιστός υπασπιστής του Ζέρβα Μ. Μυριδάκης («Αγώνες της Φυλής», 1948). «Τα εξημερώματα της 31 Οκτωβρίου ευρέθησαν αι εθνικαί αυταί δυνάμεις περικυκλωμένα και βαλλόμεναι πανταχόθεν από Γερμανούς και Ελασίτας. Από τις 6.30 το πρωί τα πυρά των δύο και συγχρόνως βαλλόντων εχθρώντων εθνικών ομάδων πίπτουν διασταυρωνόμενα επ’ αυτών. Στιγμάς μαύρας, στιγμάς τραγικάς και φρικώδεις επέρασαν οι κακοί τη μοίρα παρευρεθέντες τότε εκεί. Την εσπέραν τέλος της 31ης Οκτωβρίου, ο Ζέρβας, από δύναμιν 10.500 ανδρών τους οποίους διέθετε προ της συγκρούσεως να έχει πλησίον του μόνον 79 αξιωματικούς και οπλίτας. Με την κατάστασιν αυτήν ακολουθούν τον Ζέρβαν και περί τα 3.000 γυναικόπαιδα και περί τους 800 Ιταλοί».
Διαφορετική άποψη έχει όμως ο Στρατηγός Καμάρας του ΕΔΕΣ, που πήρε μέρος στη μάχη: «… Καθ’ οδόν χρόνον εμαχόμεθα ήκουσα εις τα νώτα μας να γίνεται μάχη με πολυβόλα και άλλα όπλα. Ως έμαθα εκ των υστέρων, ο Λοχαγός Ν. Χονδρός και θέλων να προστατεύσει το πλευρόν της φάλαγγας, επροχώρησε προς τα υψώματα τα οποία κατείχον τμήματα του ΕΛΑΣ και αντήλλαξε πυρά μετ’ αυτών. Το εκ των υστέρων λεχθέν ότι ο ΕΛΑΣ μας επετέθη είναι ανακριβές». Πάντως, ο Ζέρβας με μαεστρικό ελιγμό ξέφυγε από τον κλοιό και βρέθηκε από την ανατολική, στη δυτική πλευρά των Τζουμέρκων, σχετικά μακριά από τους Γερμανούς. Στο μεταξύ, το τμήμα του ΕΔΕΣ στη Λάκκα Σουλίου, από 3.000 άνδρες δεν είχε πάρει μέρος σε καμία μάχη. Ο λόγος ήταν, ότι ο εκεί Άγγλος σύνδεσμος της Συμμαχικής Αποστολής Ταγματάρχης Μπολ (Μπαθγκέιτ) λειτουργώντας αυτόνομα έδωσε διαταγή στις δυνάμεις του Ζέρβα να παραμείνουν στις θέσεις τους, εκτελώντας δήθεν, εντολές του Συμμαχικού Στρατηγείου. Όμως ο Πυρομάγλου γράφει ξεκάθαρα ότι ο συγκεκριμένος επιχειρούσε να ιδρύσει νέα ομάδα ανταρτών με μέλη τόσο Εδεσίτες άσο και Ελασίτες βασιλόφρονες! Όταν το πληροφορήθηκε ο Γουντχάουζ έδιωξε κακήν κακώς τον Μπολ στέλνοντάς τον πίσω στο Κάιρο.
Επίθεση των Γερμανών στο Περτούλι – Ελιγμοί των δυνάμεων του ΕΛΑΣ
Διαφορετική άποψη έχει όμως ο Στρατηγός Καμάρας του ΕΔΕΣ, που πήρε μέρος στη μάχη: «… Καθ’ οδόν χρόνον εμαχόμεθα ήκουσα εις τα νώτα μας να γίνεται μάχη με πολυβόλα και άλλα όπλα. Ως έμαθα εκ των υστέρων, ο Λοχαγός Ν. Χονδρός και θέλων να προστατεύσει το πλευρόν της φάλαγγας, επροχώρησε προς τα υψώματα τα οποία κατείχον τμήματα του ΕΛΑΣ και αντήλλαξε πυρά μετ’ αυτών. Το εκ των υστέρων λεχθέν ότι ο ΕΛΑΣ μας επετέθη είναι ανακριβές». Πάντως, ο Ζέρβας με μαεστρικό ελιγμό ξέφυγε από τον κλοιό και βρέθηκε από την ανατολική, στη δυτική πλευρά των Τζουμέρκων, σχετικά μακριά από τους Γερμανούς. Στο μεταξύ, το τμήμα του ΕΔΕΣ στη Λάκκα Σουλίου, από 3.000 άνδρες δεν είχε πάρει μέρος σε καμία μάχη. Ο λόγος ήταν, ότι ο εκεί Άγγλος σύνδεσμος της Συμμαχικής Αποστολής Ταγματάρχης Μπολ (Μπαθγκέιτ) λειτουργώντας αυτόνομα έδωσε διαταγή στις δυνάμεις του Ζέρβα να παραμείνουν στις θέσεις τους, εκτελώντας δήθεν, εντολές του Συμμαχικού Στρατηγείου. Όμως ο Πυρομάγλου γράφει ξεκάθαρα ότι ο συγκεκριμένος επιχειρούσε να ιδρύσει νέα ομάδα ανταρτών με μέλη τόσο Εδεσίτες άσο και Ελασίτες βασιλόφρονες! Όταν το πληροφορήθηκε ο Γουντχάουζ έδιωξε κακήν κακώς τον Μπολ στέλνοντάς τον πίσω στο Κάιρο.
Επίθεση των Γερμανών στο Περτούλι – Ελιγμοί των δυνάμεων του ΕΛΑΣ
Η γερμανική επίθεση εναντίον του ΕΔΕΣ και του ΕΛΑΣ λειτούργησε ευεργετικά για την οργάνωση του Ζέρβα, καθώς ανέτρεψε τα σχέδια του ΕΛΑΣ. Ταυτόχρονα με την επίθεση στο Βουργαρέλι, οι Γερμανοί επιτέθηκαν και στο Περτούλι, όπου βρισκόταν το αρχηγείο του ΕΛΑΣ. Τρεις γερμανικές φάλαγγες υπερφαλάγγισαν το 4ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ, την VIII Μεραρχία του και το Εκστρατευτικό Σώμα του Βελουχιώτη. Οι τρεις φάλαγγες ενώθηκαν στο Περτούλι την 1η Νοεμβρίου και το έκαψαν.
Ο Ζέρβας με συνεργάτες του
Το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ, με μια τολμηρή κίνηση κατάφερε μέσω Καρδίτσας – Ρεντίνας και Καρπενησίου, να φτάσει στους Κορυσχάδες της Ευρυτανίας κι από εκεί στο Κεράσοβο. Αυτή η μετακίνηση 500 ανταρτών με πλήθος υλικού σε περιοχές που αλώνιζαν οι Γερμανοί ήταν ένας άθλος. Πάντως, οι ναζί προκάλεσαν ισχυρό πλήγμα και στον ΕΛΑΣ. Ο Στρατηγός Σαράφης περιφερόταν επί μέρες στη Θεσσαλία, επιστρέφοντας από τη Μακεδονία, χωρίς να μπορεί να βρει το Στρατηγείο του ΕΛΑΣ!
Το χιονισμένο Περτούλι σήμερα
Πάντως, ο ΕΛΑΣ συνέχισε τα χτυπήματα κατά των Γερμανών προκαλώντας τους σημαντικές απώλειες. Στις 13/11 ένα ολόκληρο τμήμα Μηχανικού, που επισκεύαζε τη γέφυρα Νέας Κουτσούφλιανης στον δρόμο Καλαμπάκας Μετσόβου εξοντώθηκε από τον ΕΛΑΣ. 72 αξιωματικοί και οπλίτες σκοτώθηκαν, ενώ η γέφυρα κάηκε. Μια φάλαγγα 32 γερμανικών αυτοκινήτων που κινήθηκε να βοηθήσει τους άνδρες του Μηχανικού από τη γέφυρα Μουργκάνι είχε σημαντικές απώλειες, καθώς 11 αυτοκίνητα καταστράφηκαν. Μετά το τέλος των επιχειρήσεων στη Θεσσαλία και σε τμήμα της Ηπείρου, οι Γερμανοί, 20.000 άνδρες περίπου επέστρεψαν στις βάσεις τους. Είχαν τον πλήρη έλεγχο του δρόμου Καλαμπάκας Ιωαννίνων και προκάλεσαν σοβαρές απώλειες στον ΕΛΑΣ, που έχασε 500 άνδρες περίπου, αλλά κυρίως στον ΕΔΕΣ.
Γερμανοί αρματιστές στην Ελλάδα
Και οι δύο αντιστασιακές οργανώσεις όμως σύντομα ανασυγκροτήθηκαν. Εκτός από τη Θεσσαλία, οι Γερμανοί στράφηκαν και στη Δυτική Μακεδονία και τη Ρούμελη, όπου υπήρχαν μόνο δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Στις 7 Νοεμβρίου 1943 μπήκαν στο Καρπενήσι, που το κατέστρεψαν εν μέρει, ενώ κινήσεις έγιναν και από γερμανική φάλαγγα που ξεκίνησε από το Αγρίνιο. Τελικά, στις 13 Νοεμβρίου οι Γερμανοί συμπτύχθηκαν στις βάσεις τους στη Λαμία και το Αγρίνιο και οι άνδρες του ΕΛΑΣ μπήκαν ξανά στο Καρπενήσι.
Οι Γερμανοί έκαναν επίσης επιχειρήσεις στην περιοχή της Νευρουπόλεως, χωρίς να πλήξουν το μυστικό αεροδρόμιο της Νεράιδας και στα Πιέρια Όρη. Στα τέλη Νοεμβρίου, οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών έλαβαν τέλος.
Όσον αφορά τη σύγκρουση ΕΛΑΣ – ΕΔΕΣ διακόπηκε προσωρινά. Διαχωριστική τους γραμμή ήταν ο ποταμός Άραχθος, ενώ στις 23 Νοεμβρίου, ο Ζέρβας εγκατέστησε το αρχηγείο του στα χωριά Πλαίσια – Καλέντζι. Παρά το ισχυρότατο χτύπημα που δέχτηκαν και οι δύο από τους Γερμανούς, αναδιοργανώνονταν με σκοπό να ξανασυγκρουστούν! Να σημειώσουμε ότι ηθική στήριξη είχε ο ΕΛΑΣ από την ΕΚΚΑ του Δ.Ψαρρού, ο οποίος δολοφονήθηκε από τον Ταγματάρχη Ζούλα, λίγους μήνες αργότερα και την Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας (ΕΛΔ), δεύτερο σε σημασία κόμμα, μετά το ΚΚΕ, στο ΕΑΜ και με ισχυρή επιρροή στη Ρούμελη.
Βρετανοί – Αμερικανοί και Σοβιετικοί κάνουν έκκληση για ενότητα
Όπως ήταν αναμενόμενο, ο «μικρός εμφύλιος» θορύβησε τους Συμμάχους, που αφού επιδαψίλευσαν θερμά λόγια για τον ελληνικό λαό και την αντίσταση ζητούσαν να τερματιστούν οι συγκρούσεις ΕΛΑΣ-ΕΔΕΣ και να αγωνιστούν όλοι ενωμένοι εναντίον των «απαισίων Γερμανών».
Την αρχή έκανε ο Αρχιστράτηγος της Μ. Ανατολής, Βρετανός Ουίλσον (21 Οκτωβρίου), ακολούθησε στα τέλη Δεκεμβρίου ο Αμερικανός ΥΠΕΞ Κόρντεν Χαλ, που αφού συνεχάρη τον Εμμανουήλ Τσουδερό για τον σχηματισμό κυβέρνησης κατέστησε σαφές ότι πρέπει η σύγκρουση ΕΛΑΣ – ΕΔΕΣ να τερματιστεί. Η Μόσχα, αρχικά, δεν έκανε κάποια ενέργεια. Ο Σοβιετικός ΥΠΕΞ Μολότοφ, όταν του ζητήθηκε από τον Αμερικανό και τον Βρετανό συνάδελφό του, να στείλει συγχαρητήριο μήνυμα προς τον Τσουδερό, κάτι που θα σήμαινε καταδίκη του εμφυλίου, απάντησε, σύμφωνα με τον Ρέτζιναλντ Λίπερ, Βρετανό πρέσβη στην Αθήνα: «Δυστυχώς, δεν μπορώ να το κάνω, βάσει των υφισταμένων από την Ελλάδα πληροφοριών». Όμως, στις 31/12/1943 ο ραδιοφωνικός σταθμός της Μόσχας εξέπεμψε «έκκληση προς τους Έλληνες» να ενώσουν τα χτυπήματά τους εναντίον αυτών που τους υποδούλωσαν. Εμμέσως πλην σαφώς, η Μόσχα ζητούσε τον τερματισμό της εμφύλιας σύγκρουσης. Και πραγματικά, από τότε, κ ο ΕΛΑΣ περιόρισε σημαντικά τη δράση του…
Την αρχή έκανε ο Αρχιστράτηγος της Μ. Ανατολής, Βρετανός Ουίλσον (21 Οκτωβρίου), ακολούθησε στα τέλη Δεκεμβρίου ο Αμερικανός ΥΠΕΞ Κόρντεν Χαλ, που αφού συνεχάρη τον Εμμανουήλ Τσουδερό για τον σχηματισμό κυβέρνησης κατέστησε σαφές ότι πρέπει η σύγκρουση ΕΛΑΣ – ΕΔΕΣ να τερματιστεί. Η Μόσχα, αρχικά, δεν έκανε κάποια ενέργεια. Ο Σοβιετικός ΥΠΕΞ Μολότοφ, όταν του ζητήθηκε από τον Αμερικανό και τον Βρετανό συνάδελφό του, να στείλει συγχαρητήριο μήνυμα προς τον Τσουδερό, κάτι που θα σήμαινε καταδίκη του εμφυλίου, απάντησε, σύμφωνα με τον Ρέτζιναλντ Λίπερ, Βρετανό πρέσβη στην Αθήνα: «Δυστυχώς, δεν μπορώ να το κάνω, βάσει των υφισταμένων από την Ελλάδα πληροφοριών». Όμως, στις 31/12/1943 ο ραδιοφωνικός σταθμός της Μόσχας εξέπεμψε «έκκληση προς τους Έλληνες» να ενώσουν τα χτυπήματά τους εναντίον αυτών που τους υποδούλωσαν. Εμμέσως πλην σαφώς, η Μόσχα ζητούσε τον τερματισμό της εμφύλιας σύγκρουσης. Και πραγματικά, από τότε, κ ο ΕΛΑΣ περιόρισε σημαντικά τη δράση του…
Ο Κόρντελ Χαλ το 1940
Διάσπαση του ΕΔΕΣ και αντεπίθεσή του – Το τέλος του «Μικρού Εμφυλίου»
Διάσπαση του ΕΔΕΣ και αντεπίθεσή του – Το τέλος του «Μικρού Εμφυλίου»
Την ώρα που σφοδρές μάχες διεξάγονταν στα βουνά της Κεντρικής και Δυτικής Ελλάδας, κάποια στελέχη του ΕΔΕΣ στην Αθήνα συνεδρίαζαν για να διασπάσουν την οργάνωση. Αυτό έγινε, μετά από συνεδρίαση στις 20/10/1943. Οι παριστάμενοι εξέλεξαν αρχηγό του ΕΔΕΣ τον Συνταγματάρχη Παπαγεωργίου. Τον Ζέρβα, τον περιόριζαν στη θέση του αρχηγού των ΕΟΕΑ, τις οποίες βέβαια θα φρόντιζαν σύντομα να διαλύσουν. Από τότε υπήρχαν δύο ΕΔΕΣ: ο «προδοτικός ΕΔΕΣ», όπως επικράτησε να λέγεται με αρχηγό τον Παπαγεωργίου, που είχε σαν αποκλειστικό στόχο την καταπολέμηση του κομμουνισμού και έφτασε στο σημείο να συνεργαστεί με τα Τάγματα Ασφαλείας και ο «αντιστασιακός ΕΔΕΣ», με αρχηγό τον Ζέρβα, ο οποίος στόχευε αποκλειστικά τους Γερμανούς. Ο Γρηγοριάδης θεωρεί ότι η διάσπαση του ΕΔΕΣ προκάλεσε σύγχυση στον απλό κόσμο, η οποία εξαπλώθηκε σε όλη την Ελλάδα.
«Και έδωσε ισχυρά όπλα στο ΕΑΜ εναντίον του ΕΔΕΣ. Από εκεί πήγαζαν και όλες οι πυκνές φήμες περί σχέσεων συνεργασίας ανακωχής Ζέρβα και Γερμανών, που οι Γερμανοί ευχαρίστως τις πολλαπλασίαζαν συντάσσοντας και πλαστού περιεχομένου έγγραφα, τα οποία μετακατοχικά μετέδωσαν την κατοχική σύγχυση στους ερευνητές των αρχείων».
Ανασύνταξη του ΕΔΕΣ – Το τέλος του «Μικρού Εμφυλίου»
«Και έδωσε ισχυρά όπλα στο ΕΑΜ εναντίον του ΕΔΕΣ. Από εκεί πήγαζαν και όλες οι πυκνές φήμες περί σχέσεων συνεργασίας ανακωχής Ζέρβα και Γερμανών, που οι Γερμανοί ευχαρίστως τις πολλαπλασίαζαν συντάσσοντας και πλαστού περιεχομένου έγγραφα, τα οποία μετακατοχικά μετέδωσαν την κατοχική σύγχυση στους ερευνητές των αρχείων».
Ανασύνταξη του ΕΔΕΣ – Το τέλος του «Μικρού Εμφυλίου»
Τις πρώτες μέρες τον Δεκέμβριο 1943, ο Τομ Μπάρνες, Συνταγματάρχης, αρχηγός της Συμμαχικής Στρατιωτικής Αποστολής στο Στρατηγείο του ΕΔΕΣ συναντήθηκε με τον Ζέρβα και του ζήτησε να ανακαταλάβει την περιοχή των Τζουμέρκων. Τον διαβεβαίωσε ότι το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής, δεν θα θεωρούσε πολεμική πράξη σε βάρος του ΕΛΑΣ, μια τέτοια πράξη. Με τις βρετανικές… ευλογίες, ο Ζέρβας ανασυγκρότησε τις δυνάμεις του και στις 4 Ιανουαρίου επιτέθηκε εναντίον του ΕΛΑΣ που αιφνιδιάστηκε πλήρως. Ως τις 10/1/1994 όλες οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ είχαν απωθηθεί πέρα από τον Αχελώο, εκτός από προγεφύρωμα που είχε κρατήσει ο Βελουχιώτης στη γέφυρα Μυροφύλλου. Τελικά, μεταξύ 15-20 Ιανουαρίου 1944 άρχισαν διαπραγματεύσεις για τερματισμό του εμφυλίου μέσω Καΐρου, κάτι που επιτεύχθηκε στις αρχές Φεβρουαρίου και επισφραγίστηκε με τη Συμφωνία Μυρόφυλλου Πλάκας, την οποία θα δούμε σε επόμενο άρθρο.
Ο Γεώργιος Ρούσσος κάνει μια, εύστοχη θεωρούμε, αποτίμηση του «Μικρού Εμφυλίου»: «Γεγονός είναι πάντως ότι μετά από 4 περίπου μήνες σταμάτησε ο αγώνας αυτός αλληλοεξοντώσεως, ο μεν ΕΔΕΣ είχε υποστεί ουσιαστική διάλυση, οι δε σκοποί του ΕΛΑΣ δεν είχαν επιτευχθεί στον βαθμό που επιδίωκε, δεδομένου ότι η παρεμβολή της γερμανικής επιθέσεως ανέτρεψε τα κατά βάσιν σχέδιά του. Ο ουσιαστικός κερδισμένος ήταν μάλλον ο κατακτητής».
Ο Γεώργιος Ρούσσος κάνει μια, εύστοχη θεωρούμε, αποτίμηση του «Μικρού Εμφυλίου»: «Γεγονός είναι πάντως ότι μετά από 4 περίπου μήνες σταμάτησε ο αγώνας αυτός αλληλοεξοντώσεως, ο μεν ΕΔΕΣ είχε υποστεί ουσιαστική διάλυση, οι δε σκοποί του ΕΛΑΣ δεν είχαν επιτευχθεί στον βαθμό που επιδίωκε, δεδομένου ότι η παρεμβολή της γερμανικής επιθέσεως ανέτρεψε τα κατά βάσιν σχέδιά του. Ο ουσιαστικός κερδισμένος ήταν μάλλον ο κατακτητής».
Η τριπλή κατοχή της Ελλάδας κατά τον Β' ΠΠ
Πηγές: ΣΟΛΩΝ ΝΕΟΚ. ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ «Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδος, 1941–1974», Τόμος Α’, Polaris Εκδόσεις, 2009 .
Κρίστοφερ Μ. Γουντχάουζ «ΤΟ ΜΗΛΟΝ ΤΗΣ ΕΡΙΔΟΣ», Α’ έκδοση στη Μ. Βρετανία, 1948, Α’ έκδοση στα Ελληνικά, ΜΙΝΩΑΣ, 2021.
ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΡΟΥΣΣΟΥ, «ΝΕΩΤΕΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ», ΤΟΜΟΣ Ζ’, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΡΦΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ, ΑΘΗΝΑΙ 1975.
Μιχάλης Στούκας
ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ