Η κυρίαρχη εξήγηση επί δύο αιώνες ήταν πως ο κύριος φονιάς του στρατού δεν ήταν ούτε το κρύο ούτε ο εχθρός, αλλά o τύφος, μία ασθένεια που εξαπλώνεται μέσω των ψειρών του σώματος και προκαλεί υψηλό πυρετό, εξάντληση και θάνατο.
Το 1812, η εκστρατεία του Ναπολέοντα στη Ρωσία σφράγισε με ανεξίτηλο τρόπο το όνομά του στην Ιστορία, όχι ως θρίαμβος, αλλά ως μια από τις πιο συντριπτικές ήττες που γνώρισε ποτέ στρατός σε καιρό πολέμου.
Πάνω από 615.000 άνδρες ξεκίνησαν από τον ποταμό Νέμαν, γεμάτοι φιλοδοξίες και με σκοπό να επιβάλουν στη ρωσική αυτοκρατορία έναν οικονομικό αποκλεισμό ενάντια στη Μεγάλη Βρετανία. Λιγότεροι από 100.000 επέστρεψαν, αποδεκατισμένοι από το ψύχος, την πείνα και κυρίως από ασθένειες.
Η κυρίαρχη εξήγηση επί δύο αιώνες ήταν πως ο κύριος φονιάς του στρατού δεν ήταν ούτε το κρύο ούτε ο εχθρός, αλλά o τύφος, μία ασθένεια που εξαπλώνεται μέσω των ψειρών του σώματος και προκαλεί υψηλό πυρετό, εξάντληση και θάνατο.
Πρόσφατα όμως, η πρόοδος της παλαιο-μικροβιολογίας αμφισβήτησε ριζικά αυτή την αφήγηση και αποκάλυψε πως δύο άλλες λιγότερο γνωστές αλλά εξίσου θανατηφόρες ασθένειες έπαιξαν τον πρωταγωνιστικό ρόλο στην καταστροφή του Μεγάλου Στρατού του Ναπολέοντα: ο εντερικός πυρετός (typhoid fever) και ο υποτροπιάζων πυρετός.
Από τα δόντια των στρατιωτών, δύο αιώνες μετά
Η νέα αυτή πραγματικότητα ήρθε στο φως χάρη σε μια ομάδα παλαιογενετιστών από το Ινστιτούτο Παστέρ του Παρισιού, με επικεφαλής τον μικροβιολόγο Νικολά Ρασκοβάν. Αντί να βασιστούν σε αρχειακές αναφορές ή δευτερογενείς πηγές, οι ερευνητές επέλεξαν να εξετάσουν άμεσα τα ίδια τα λείψανα των στρατιωτών που πέθαναν κατά την ολέθρια υποχώρηση του χειμώνα.
Σε μια μαζική ταφή στο Βίλνιους της Λιθουανίας, σημείο-κλειδί στην κατάρρευση της εκστρατείας, εντοπίστηκαν δεκατρείς σκελετοί στρατιωτών. Από τα δόντια τους, οι επιστήμονες εξήγαγαν αρχαίο DNA και το ανέλυσαν με σύγχρονες μεθόδους υψηλής ευκρίνειας, ξεπερνώντας τα προβλήματα αλλοίωσης που προκαλεί ο χρόνος.
Συζητήσεις για την εξάπλωση των λοιμώξεων στην Ευρώπη
Το αποτέλεσμα ήταν αποκαλυπτικό: κανένα ίχνος από το βακτήριο που προκαλεί την κλασική επιδημία του τύφου, το Rickettsia prowazekii. Αντ’ αυτού, οι γενετικοί δείκτες αποκάλυψαν δύο διαφορετικούς δολοφόνους: το Salmonella enterica, υπεύθυνο για τον εντερικό πυρετό, και το Borrelia recurrentis, που προκαλεί τον υποτροπιάζοντα πυρετό.
Οι δύο αυτές ασθένειες μπορούν να εξηγήσουν γιατί για χρόνια η επιδημία είχε παρερμηνευτεί ως τύφος. Ο εντερικός πυρετός παρουσιάζει συμπτώματα που μοιάζουν εντυπωσιακά με αυτά του τύφου - δεν είναι τυχαίο ότι ο όρος «typhoid» σημαίνει «παρόμοιος με τον τύφο» -, ενώ ο υποτροπιάζων πυρετός μεταδίδεται επίσης μέσω ψειρών, προκαλώντας παροξυσμό πυρετού σε κύματα, διαρροϊκές κρίσεις, αφυδάτωση και, συχνά, θάνατο.
Η προηγούμενη επιστημονική άποψη, που είχε στηριχθεί κυρίως σε τεχνικές PCR, αποδείχθηκε περιορισμένη. Η PCR πολλαπλασιάζει συγκεκριμένα τμήματα DNA, αλλά στην περίπτωση αρχαίων λειψάνων το DNA είναι τόσο κατακερματισμένο, που τα αποτελέσματα μπορεί να είναι μερικά ή λανθασμένα.
Αντιθέτως, η νέα μεθοδολογία βασίζεται σε γενετική αλληλούχηση μεγάλης κλίμακας, που επιτρέπει να «αλιευτούν» και τα πιο μικρά θραύσματα DNA και να συγκριθούν με εκτενείς βάσεις δεδομένων.
Όπως εξηγεί ο Ρασκοβάν, «μπορούμε να δούμε πολύ περισσότερα, ακόμη κι από DNA που έχει καταστραφεί από 200 χρόνια υγρασίας, χώματος και οστικής αποσύνθεσης».
Μια δεύτερη, εξίσου εντυπωσιακή αποκάλυψη αφορά τη γενεαλογία του βακτηρίου Borrelia recurrentis που ανιχνεύθηκε. Φαίνεται πως προέρχεται από την ίδια γενετική γραμμή με βάκιλο που εντοπίστηκε σε σκελετό από τη Βρετανία της Εποχής του Σιδήρου, δύο χιλιετίες νωρίτερα. Το στοιχείο αυτό ανοίγει νέες συζητήσεις για την αρχαία εξάπλωση των λοιμώξεων στην Ευρώπη και την επιμονή τους στην ανθρώπινη ιστορία.
Τι οδήγησε σε αυτές τις ασθένειες;
Το επόμενο ερώτημα είναι: τι οδήγησε σε αυτές τις ασθένειες; Ο εντερικός πυρετός και ο υποτροπιάζων πυρετός σχετίζονται με τις ίδιες συνθήκες που επικρατούσαν στον στρατό του Ναπολέοντα: έλλειψη καθαρού νερού, αδυναμία υγιεινής, υπερπληθυσμός, υποσιτισμός, και συνεχής πορεία σε ακραίες θερμοκρασίες.
Όταν η Μεγάλη Στρατιά διέσχισε τα ρωσικά εδάφη, η έλλειψη προμηθειών και η κατάρρευση των γραμμών ανεφοδιασμού επέτρεψαν στους παθογόνους μικροοργανισμούς να εξαπλωθούν αστραπιαία, ακυρώνοντας κάθε στρατηγική ή αριθμητική υπεροχή.
Η νέα αυτή ανάγνωση της Ιστορίας δεν μειώνει τη σημασία της στρατιωτικής αποτυχίας του Ναπολέοντα, αλλά μας υπενθυμίζει ότι στην Ιστορία, συχνά οι αφανείς εχθροί - όπως τα μικρόβια - είναι πιο ισχυροί από τους πολεμιστές. Εκατομμύρια στρατιώτες στη διάρκεια των αιώνων πέθαναν όχι από σφαίρες ή ξίφη, αλλά από ασθένειες που γεννήθηκαν σε σκονισμένα στρατόπεδα, σε μολυσμένες πηγές, σε ψείρες που περνούσαν από σώμα σε σώμα.
Στη σημερινή εποχή, η δυνατότητα να ανατρέχουμε στις ρίζες τέτοιων γεγονότων, να τα μελετάμε όχι μόνο ως αφηγήσεις, αλλά ως βιολογικά ίχνη, ανοίγει τον δρόμο για μια βαθύτερη κατανόηση της Ιστορίας - όχι μόνο ως σειρά αποφάσεων, αλλά ως σύμπαν όπου η ζωή και ο θάνατος καθορίζονται και από το αόρατο.
Χάρη στο DNA, ο σκελετός ενός στρατιώτη του Ναπολέοντα, θαμμένου δύο αιώνες σε λασπώδες λιθουανικό χώμα, μπορεί ακόμη να μιλήσει και να φωτίσει μια νέα, πιο επιστημονική εκδοχή της ιστορικής πραγματικότητας.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΣΑΒΑΛΟΣ
iefimerida.gr