Η προσπάθεια δωροδοκίας της (!) από τους Ιταλούς - Η επιστροφή των ανδρών της στην Ελλάδα: πώς αιχμαλωτίστηκαν οι άνδρες της από τους Ιταλούς - Η δολοφονία του διοικητή της Παπαστεργίου, που είχε εγκαταλείψει τη Μεραρχία
Η δράση του Ελληνικού Στρατού κατά τον πόλεμο με την Ιταλία έχει μια σειρά από άγνωστες ιστορίες και γεγονότα. Ξεχωριστό ενδιαφέρον θεωρούμε ότι παρουσιάζει η δράση της V (5ης) Μεραρχίας ή Μεραρχίας Κρητών. Παρέμενε ως εφεδρεία στη Μεγαλόνησο, έφυγε τον Νοέμβριο του 1940 για το μέτωπο, από τον Ιανουάριο του 1941 πήρε μέρος σε πολεμικές επιχειρήσεις όπου σημείωσε σημαντικές επιτυχίες, αλλά είχε και βαριές απώλειες. Μετά τη γερμανική εισβολή στην Ελλάδα και οι άνδρες επέστρεψαν στην Ελλάδα.
Οι Γερμανοί τους απαγόρευσαν όμως να μεταβούν στην Κρήτη, την οποία δεινοπάθησαν να καταλάβουν (επιχείρηση «Ερμής»). Έτσι, με πενιχρή βοήθεια από το κράτος, οι περισσότεροι άνδρες της V Μεραρχίας περιφέρονταν νηστικοί και ρακένδυτοι στην Αθήνα.
Άνδρες της Μεραρχίας Κρητών
Οι Ιταλοί συνέλαβαν πολλούς από αυτούς και τους μετέφεραν στη Λάρισα, όπου τους χαρακτήρισαν, παρανόμως «αιχμαλώτους πολέμου». Ένα τραγικό περιστατικό που σημάδεψε την ιστορία της V Μεραρχίας ήταν η δολοφονία του Διοικητή της Υποστράτηγου Γεώργιου Παπαστεργίου, στην Κίσσαμο Χανίων στα τέλη Απριλίου 1941, από έναν Κρητικό χωροφύλακα, ο οποίος με τη σειρά του εκτελέστηκε λίγες μέρες αργότερα από συναδέλφους του.
Ο Παπαγεωργίου, που θεωρήθηκε ότι εγκατέλειψε τους άνδρες του είχε μεταβεί μόνος του στην Κρήτη και αντιμετώπισε την οργή των Κρητικών, τόσο για τους νεκρούς συγγενείς τους, όσο και για το ότι πήγε στη Μεγαλόνησο, χωρίς να ενδιαφερθεί για τους αξιωματικούς και τους οπλίτες της V Μεραρχίας. Αναλυτικά στοιχεία για τη Μεραρχία Κρητών παρουσιάζει ο Δρ. Ιωάννης Παπαφλωράτος στο βιβλίο του «Η Ιστορία του Ελληνικού Στρατού 1833 – 1949», τόμος ΙΙ. Τον ευχαριστούμε θερμά, για μία ακόμα φορά, που μας έδωσε την άδεια να παραθέσουμε πολλά στοιχεία από το δίτομο, έργο του σε άρθρο μας.
Η V Μεραρχία συγκροτήθηκε τις παραμονές των Βαλκανικών Πολέμων, στους οποίους και πήρε μέρος. Την άνοιξη του 1917 (Απρίλιος), στη V Μεραρχία εντάχθηκε και η Μεραρχία Κρήτης, που είχε αρχίσει να συγκροτείται από τον Οκτώβριο του 1916. Πήρε μέρος στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, σε μάχες κατά των Βουλγάρων στη Μακεδονία, ενώ συμμετείχε και στη Μικρασιατική Εκστρατεία με αξιοσημείωτες επιτυχίες.
Μετά την αποχώρηση από τη Μικρά Ασία, η V Μεραρχία ανασυγκροτήθηκε υπό τον Συνταγματάρχη Κονδύλη. Αρχική έδρα της ήταν οι Σέρρες. Στην V Μεραρχία συγχωνεύθηκαν η Μεραρχία Κρήτης, η ΙΧ (9η) Μεραρχία και, προσωρινά, το 3/40 Σύνταγμα Ευζώνων. Δημιουργήθηκε έτσι ένα αξιόμαχο σύνολο, ετοιμοπόλεμο, σε περίπτωση που ναυαγούσαν οι διαπραγματεύσεις στη Λωζάνη.
Η Μεραρχία Κρητών παρέμεινε αρχικά ως εφεδρεία στη Μεγαλόνησο. Την αποτελούσαν: το 14ο Σύνταγμα Πεζικού (Σ.Π. με έδρα τα Χανιά), το 43ο Σ.Π. (με έδρα το Ηράκλειο), το 44ο Σ.Π. με έδρα το Ρέθυμνο, το V Σύνταγμα Πυροβολικού της Σούδας, οι Λόχοι Σκαπανέων και Διαβιβαστών, το Στρατιωτικό Νοσοκομείο Χανίων και άλλους σχηματισμοί. Η συνολική δύναμη της Μεραρχίας ήταν: 566 αξιωματικοί, 18.662 οπλίτες, 687 υποζύγια και 81 οχήματα. Ως τις 10 Νοεμβρίου η V Μεραρχία είχε ολοκληρώσει την επιστράτευσή της και ήταν έτοιμη να μεταφερθεί στο μέτωπο.
Να σημειώσουμε ότι στην Κρήτη, η V Μεραρχία αντικαταστάθηκε από τη Στρατιωτική Διοίκηση Χανίων, υπό τον Αντιστράτηγο Ιωάννη Αλεξάκη. Και τα τρία τάγματα της μονάδας μετακινήθηκαν λίγο αργότερα στην ηπειρωτική Ελλάδα. Στις 10 Νοεμβρίου 1940 η V Μεραρχία ήταν έτοιμη για αναχώρηση, μετά από εντολή του Αλέξανδρου Παπάγου. Η άφιξή της στην περιοχή των επιχειρήσεων έγινε περίπου στα τέλη Νοεμβρίου 1940, όταν έφτασε στη Δυτική Μακεδονία (περιοχή Αμυνταίου – Άργους Ορεστικού).
Ακολούθως τέθηκε υπό τις διαταγές του Γ’ Σώματος Στρατού και κινήθηκε οδικώς προς την Κορυτσά. Στις 2/1/1941 το 44ο Σ.Π. ξεκίνησε την πορεία του προς την περιοχή Βαστόνι – Τρέσοβα, όπου έφτασε λίγες μέρες αργότερα. Αντίθετα, οι υπόλοιπες μονάδες της Μεραρχίας κινήθηκαν προς το Λεσκοβίκι και τέθηκαν υπό τις διαταγές του Β’ Σώματος Στρατού. Στις 29/1, η V Μεραρχία έδωσε τις πρώτες μάχες της στις επιχειρήσεις για την κατάληψη της Τρεμπεσίνας.
Πρόκειται για βουνό, βόρεια της Κλεισούρας, με υψόμετρο 1.924 μέτρων και έχει χαρακτηριστεί ως «η ανθρωποφάγος Τρεμπεσίνα», λόγω των πολλών νεκρών από τις μάχες που έγιναν για την κατάληψή της. Το 14ο Σ.Π., στις 31 Ιανουαρίου κατέλαβε τα υψώματα 1620, 1730 και 1923. Οι Ιταλοί, υποστηριζόμενοι από το Πυροβολικό και την Αεροπορία τους επιτέθηκαν με μένος εναντίον των Ελλήνων.
Όμως, η Μεραρχία Κρητών αντιμετώπισε με επιτυχία τις επιθέσεις των Ιταλών, που εγκατέλειψαν στο πεδίο της μάχης, τους νεκρούς, τους τραυματίες και τον οπλισμό τους! Απώλειες είχε όμως και η V Μεραρχία: 27 νεκρούς (3 αξιωματικούς και 24 οπλίτες) και 135 τραυματίες (5 αξιωματικούς και 130 οπλίτες). Το 44ο Σ.Π. εγκαταστάθηκε στη στενωπό της Κλεισούρας και, με τη βοήθεια του Πυροβολικού κατέστρεψε έξι ιταλικά άρματα. Η ιταλική αεροπορία επιτέθηκε επανειλημμένα εναντίον του 44ου Σ.Π. σκοτώνοντας 6 οπλίτες και τραυματίζοντας άλλους 4. Βαρύτερο πλήγμα ήταν η καταστροφή του κτιρίου το οποίο στέγαζε τη Διοίκηση της Μεραρχίας, μετά από σφοδρές ιταλικές επιθέσεις. Τραυματίστηκαν και αρκετοί στρατιώτες.
Την επόμενη, το 44ο Σ.Π. διατάχθηκε να επιτεθεί στην κατεύθυνση 1260 – Πούντα Νορντ, που αποτελεί την κορυφογραμμή του όρους Σεντέλι. Το ΙΙΙ/44 Τάγμα έδωσε σκληρή μάχη στο ύψωμα 1178, ενώ οι Ιταλοί έκαναν νέες επιθέσεις, χωρίς αποτέλεσμα, για την ανακατάληψη των χαμένων εδαφών. Το ΙΙΙ/44 Τάγμα καθηλώθηκε μπροστά στο ύψωμα 1260. Διατάχθηκαν τότε δύο ακόμα τμήματα του 44ου Σ.Π. να συνδράμουν το ΙΙΙ/44 Τάγμα.
Πραγματικά, το επόμενο πρωί το ΙΙΙ Τάγμα κατέλαβε το ύψωμα 1260, το ΙΙ/44 Τάγμα κατέλαβε το ύψωμα Πούντα Νορντ (1647), ενώ το Ι/44 Τάγμα κατέλαβε τον αυχένα Μπετζκεράνη. Τα τμήματα του 44 ΣΠ εγκαταστάθηκαν στην κορυφογραμμή του όρους Σεντέλι και κατόρθωσαν να τη διατηρήσουν, παρά τις ιταλικές αντεπιθέσεις.
Μεγαλύτερο ίσως πρόβλημα για τους Κρήτες ήταν οι πολύ χαμηλές θερμοκρασίες, που όχι μόνο τους ταλαιπωρούσαν , αλλά αχρήστευαν μεγάλο μέρος του φορητού οπλισμού. Οι Ιταλοί συνέχισαν τις αντεπιθέσεις, χωρίς αποτέλεσμα όμως. Οι άνδρες του 44ου Σ.Π. κατάφεραν όχι μόνο να τις αποκρούσουν, αλλά και να προωθηθούν πιο βαθιά στα εδάφη της Βορείου Ηπείρου.
Όμως, στις μάχες της 15-16 Φεβρουαρίου 1941, το Σ.Π. είχε βαριές απώλειες: 1 αξιωματικό και 45 οπλίτες νεκρούς, καθώς και 282 τραυματίες (15 αξιωματικούς και 267 οπλίτες). Άλλοι 41 οπλίτες βγήκαν εκτός μάχης, λόγω κρυοπαγημάτων. Οι Ιταλοί μετέφεραν νέες δυνάμεις στην περιοχή, δεν κατάφεραν όμως τίποτα. Το 44ο Σ.Π. με μια σειρά αντεπιθέσεων κατέλαβε και άλλες οχυρές τοποθεσίες, ωστόσο 100 άνδρες της τέθηκαν εκτός μάχης.
Η εαρινή αντεπίθεση των Ιταλών και η απόπειρα δωροδοκίας των Κρητών
Στις 9 Μαρτίου 1941 οι Ιταλοί εξαπέλυσαν την πολυδιαφημισμένη «εαρινή αντεπίθεση», βέβαιοι για την επιτυχία της. Μάλιστα τις πρώτες μέρες την παρακολούθησε και ο ίδιος ο Μουσολίνι, ο οποίος όταν είδε την παταγώδη αποτυχία της έφυγε απογοητευμένος. Η V Μεραρχία που βρισκόταν στον τομέα Τρεμπεσίνας – Σεντέλι, όχι μόνο απέκρουσε τις ιταλικές επιθέσεις, αλλά οι άνδρες της συνέλαβαν και αρκετούς αιχμαλώτους. Μετά τις 15 Μαρτίου οι ιταλικές επιθέσεις ατόνησαν και περιορίστηκαν σε σποραδικές βολές πυροβολικού, ως τις 12 Απριλίου, οπότε και ολοκληρώθηκε λόγω της γερμανικής εισβολής στην Ελλάδα η αποστολή και της Μεραρχίας Κρητών.
Μέχρι τις 12 Απριλίου η Μεραρχία Κρητών είχε χάσει το 1/3 των ανδρών της και τα μισά υποζύγιά της, κυρίως λόγω των κακών καιρικών συνθηκών. Από τις 13 Απριλίου η V Μεραρχία άρχισε να συμπτύσσεται λόγω των νέων δεδομένων που δημιούργησε η γερμανική εισβολή. Η V Μεραρχία διατήρησε σε μεγάλο βαθμό τη συνοχή της και παρέδωσε τον οπλισμό της στην 24η και 25η Απριλίου. Οι απώλειες της ήταν βαριές, βαρύτερες από κάθε άλλη ελληνική Μεραρχία: 1.141 νεκροί, 2.025 τραυματίες, 2.553 παγόπληκτοι και 434 ασθενείς με διάφορα νοσήματα.
Συνολικά οι απώλειες της Μεραρχίας ήταν 6.154 αξιωματικοί και οπλίτες. Οι Ιταλοί είχαν μείνει έκπληκτοι από τη γενναιότητα των Κρητικών. Έτσι, αποφάσισαν να τους… δωροδοκήσουν (!) κατά τη διάρκεια των μαχών προκήρυξη που έριξαν οι Ιταλοί στις γραμμές της V Μεραρχίας ανέφερε τα εξής:
«Στρατιώται της Κρήτης,
Η Αγγλία δια το αποκλειστικόν της συμφέρον σας έσπρωξε εις τα βουνά και τον θάνατον, πάνω εις αυτά τα άγρια αρβανίτικα βουνά. Εις την θέσιν σας εν τη θαυμασία νήσω σας απολαύουν δεσποτικώς οι Άγγλοι στρατιώται. Μέσα εις το σπίτι σας κάθονται οι Άγγλοι. Αι γυναίκες σας ενοχλούνται από τους Άγγλους. Δια ποίον λόγον πολεμάτε; Διότι το θέλει η Αγγλία, η οποία έχει αγοράσει την Κυβέρνησίν σας. Μην ξεχάσετε ότι ο μεγάλος σας συμπολίτης, ο Βενιζέλος επεθύμησε και εζήτησε την φιλίαν της Ιταλίας. Ρίξετε τα όπλα και ελάτε. Ημείς θα φερθούμε προς τα αδελφικά και θα σας επαναφέρωμεν είς την νήσον σας και εις τας οικογενείας σας. Ως πρώτον σημείον της συμπαθείας μας θα δώσουμε 500 δραχμές εις τον καθένα που θα παραδοθή εις ημάς με αυτήν την προκήρυξιν».
(Διατηρήθηκε η ορθογραφία του κειμένου)
Σαν να μην έφταναν όσα βίωσε στην Αλβανία, η Μεραρχία Κρητών ταλαιπωρήθηκε αφάνταστα και κατά την επιστροφή της. Αξιωματικοί και οπλίτες έφτασαν στη Ναύπακτο και από εκεί, κάτω από δύσκολες συνθήκες στην Πελοπόννησο. Κάποιοι πήγαν στην Πάτρα, άλλοι στα νότια παράλια του Μοριά. Όσοι πήγαν στην Τρίπολη πληροφορήθηκαν από τους Γερμανούς ότι δεν επιτρέπεται η κάθοδός τους στην Κρήτη λόγω της επιχείρησης «Ερμής» για την κατάληψή της.
Οι άνδρες της V Μεραρχίας προσπαθούσαν να βρουν τρόπους για να φτάσουν στη Μεγαλόνησο. Οι περισσότεροι ήρθαν στην Αθήνα και έμειναν σε συγγενείς ή φίλους. Όσοι όμως κατάγονταν από ορεινά χωριά της Κρήτης και δεν γνώριζαν κανέναν στην πρωτεύουσα, δεν είχαν πού να μείνουν. Εγκαταστάθηκαν έτσι στους κήπους του Ζαππείου. Χωρίς χρήματα και τρόφιμα, πολλοί ταλαιπωρούνταν από τις ψείρες. Το Υπουργείο Εθνικής Αμύνης της κυβέρνησης Τσολάκογλου, τους ενημέρωσε ότι δεν μπορούσε να τους βοηθήσει για να γυρίσουν στα σπίτια τους. Τους προμήθευσε με τρόφιμα από τις στρατιωτικές αποθήκες, συνέστησε τις «Επιτροπές Επισιτισμού» και τους μοίρασε κάποια επιδόματα.
Οι λύσεις αυτές ήταν προσωρινές. Οι Κρητικοί μαχητές άρχισαν να πουλούν τα υπάρχοντά τους, ακόμα και τα ρούχα τους. Καθώς δεν υπήρχε τίποτα προς πώληση συγκεντρώθηκαν στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Οι Ιταλοί καραμπινιέροι τους περικύκλωσαν και συνέλαβαν 1.200 από αυτούς. Τους επιβίβασαν σε βαγόνια και τους έστειλαν στη Λάρισα, όπου είχε δημιουργηθεί ένα στρατόπεδο (4,5 χλμ. ανατολικά της πόλης).
Οι Ιταλοί χαρακτήρισαν τους Κρητικούς, αυθαίρετα και παράνομα «αιχμαλώτους πολέμου». Για τις συνθήκες διαβίωσης δεν υπάρχουν πολλά δεδομένα. Οι Ιταλοί επέβαλαν χωρίς λόγο απάνθρωπες τιμωρίες στους Έλληνες. Αρχικά, δεν υπήρχε ούτε νερό, ενώ η τροφή ήταν ελάχιστη και κακής ποιότητας. Τις πρώτες μέρες δραπέτευσαν 350 κρατούμενοι, ενώ 250 αφέθηκαν ελεύθεροι τον Ιούνιο του 1942 σε άθλια κατάσταση. Οι περισσότεροι από τους υπόλοιπους πέθαναν από την αβιταμίνωση, την ελονοσία, τις ψείρες, ενώ κάποιοι τρελάθηκαν… Αυτή είναι η μοίρα των ηρώων στην Ελλάδα…
Η δολοφονία του Διοικητή της V Μεραρχίας Παπαγεωργίου στην Κρήτη στα τέλη Απριλίου 1941
Διοικητής της Μεραρχίας Κρητών ως τις 15/4/1941 ήταν ο Υποστράτηγος Γεώργιος Παπαστεργίου από το Φανάρι Καρδίτσας. Τότε απαλλάχτηκε των καθηκόντων του λόγω νευρικού κλονισμού και τον διαδέχτηκε ο Διονύσιος Παπαδόγκωνας που οδήγησε τη Μεραρχία στην ηπειρωτική Ελλάδα.
Ενώ, όπως είδαμε, οι περισσότεροι μαχητές βρίσκονταν στην ηπειρωτική Ελλάδα, ο Παπαστεργίου κατόρθωσε να φτάσει στην Κρήτη, συγκεκριμένα στην Κίσσαμο. Εκεί τον αναγνώρισε ο Επίσκοπος της περιοχής Ευδόκιμος που τον συνόδευσε σε μια βόλτα. Μαζί τους ήταν κι ένας ιεροδιάκονος. Ωστόσο, όσοι είδαν τον Παπαστεργίου έστω και με κουρελιασμένη στολή, τον αναγνώρισαν. Έκαναν κύκλο δίπλα του και άρχισαν να τον ρωτούν: «Εσύ ήρθες. Πού άφησες τα παιδιά μας»;
Ένας χωροφύλακας με πένθος στο μανίκι, ο Γ.Μ. που είχε δύο αδέλφια του αγνοούμενα στις μάχες της Βορείου Ηπείρου πλησίασε τον 59χρονο Παπαστεργίου και τον πυροβόλησε με ένα όπλο μάνλιχερ που κρατούσε δύο φορές. Μάταια ο Ευδόκιμος σήκωσε τα χέρια του και είπε προς τον Γ.Μ. πριν πυροβολήσει: «Μην σκοτώνεις τον ήρωα και άγιον αυτόν άνθρωπο. Σκότωσε εμένα». Όμως ο χωροφύλακας δεν υπάκουσε. Λίγες μέρες αργότερα κατά το κρητικό εθιμικό δίκαιο, δολοφονήθηκε κι αυτός στις Βουκολιές, από τον χωροφύλακα Β.Ε.
Και για τη δολοφονία του Παπαγεωργίου οι πληροφορίες είναι συγκεχυμένες. Έχει γραφτεί ότι πριν κατέβει μ’ ένα καΐκι στην Κρήτη νοσηλεύτηκε στην ψυχιατρική κλινική του 401 ΓΣΝ. Επίσης, δεν είναι βέβαιο αν ο Γ.Μ. είχε χάσει τα αδέλφια του ή ήταν αγνοούμενοι. Πάντως, ο Παπαστεργίου δεν κατηγορήθηκε ποτέ για κάποιο παράπτωμα. Οι απώλειες της V Μεραρχίας ήταν μεγάλες, αλλά οι μάχες έγιναν σε δυσπρόσιτες περιοχές κάτω από πολύ άσχημες καιρικές συνθήκες. Πάντως, αν η Μεραρχία Κρητών βρισκόταν στη Μεγαλόνησο κατά τη γερμανική επίθεση, οι ναζί είναι αμφίβολο αν θα την καταλάμβαναν…
Βασική πηγή για το άρθρο αυτό ήταν το βιβλίο του Δρα Ιωάννη .Σ. Παπαφλωράτου, « Η Ιστορία του Ελληνικού Στρατού 1833-1949», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΑΚΚΟΥΛΑ, 2014.
Αφιερώνουμε αυτό το άρθρο σε δύο σπουδαίους Έλληνες επιστήμονες με καταγωγή από την Κρήτη: Τον κορυφαίο γλωσσολόγο, Ακαδημαϊκό, Ομότιμο Καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ κύριο Χριστόφορο Χαραλαμπάκη και τον κορυφαίο γναθοπροσωπικό χειρούργο, Ομότιμο Καθηγητή της Οδοντιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ, κύριο Νικόλαο Παπαδογεωργάκη.
Οι Ιταλοί συνέλαβαν πολλούς από αυτούς και τους μετέφεραν στη Λάρισα, όπου τους χαρακτήρισαν, παρανόμως «αιχμαλώτους πολέμου». Ένα τραγικό περιστατικό που σημάδεψε την ιστορία της V Μεραρχίας ήταν η δολοφονία του Διοικητή της Υποστράτηγου Γεώργιου Παπαστεργίου, στην Κίσσαμο Χανίων στα τέλη Απριλίου 1941, από έναν Κρητικό χωροφύλακα, ο οποίος με τη σειρά του εκτελέστηκε λίγες μέρες αργότερα από συναδέλφους του.
Ο Παπαγεωργίου, που θεωρήθηκε ότι εγκατέλειψε τους άνδρες του είχε μεταβεί μόνος του στην Κρήτη και αντιμετώπισε την οργή των Κρητικών, τόσο για τους νεκρούς συγγενείς τους, όσο και για το ότι πήγε στη Μεγαλόνησο, χωρίς να ενδιαφερθεί για τους αξιωματικούς και τους οπλίτες της V Μεραρχίας. Αναλυτικά στοιχεία για τη Μεραρχία Κρητών παρουσιάζει ο Δρ. Ιωάννης Παπαφλωράτος στο βιβλίο του «Η Ιστορία του Ελληνικού Στρατού 1833 – 1949», τόμος ΙΙ. Τον ευχαριστούμε θερμά, για μία ακόμα φορά, που μας έδωσε την άδεια να παραθέσουμε πολλά στοιχεία από το δίτομο, έργο του σε άρθρο μας.
Υποστράτηγος Γεώργιος Παπαγεωργίου
Η V Μεραρχία (από τη συγκρότησή της, το 1912 ως το 1923)
Η V Μεραρχία (από τη συγκρότησή της, το 1912 ως το 1923)
Η V Μεραρχία συγκροτήθηκε τις παραμονές των Βαλκανικών Πολέμων, στους οποίους και πήρε μέρος. Την άνοιξη του 1917 (Απρίλιος), στη V Μεραρχία εντάχθηκε και η Μεραρχία Κρήτης, που είχε αρχίσει να συγκροτείται από τον Οκτώβριο του 1916. Πήρε μέρος στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, σε μάχες κατά των Βουλγάρων στη Μακεδονία, ενώ συμμετείχε και στη Μικρασιατική Εκστρατεία με αξιοσημείωτες επιτυχίες.
Μετά την αποχώρηση από τη Μικρά Ασία, η V Μεραρχία ανασυγκροτήθηκε υπό τον Συνταγματάρχη Κονδύλη. Αρχική έδρα της ήταν οι Σέρρες. Στην V Μεραρχία συγχωνεύθηκαν η Μεραρχία Κρήτης, η ΙΧ (9η) Μεραρχία και, προσωρινά, το 3/40 Σύνταγμα Ευζώνων. Δημιουργήθηκε έτσι ένα αξιόμαχο σύνολο, ετοιμοπόλεμο, σε περίπτωση που ναυαγούσαν οι διαπραγματεύσεις στη Λωζάνη.
Μέλη της V Mεραρχίας των Κρητών
Τελικά, στις 30/6/1923, η Μεραρχία έλαβε οριστικά το όνομα V Μεραρχία, εντάχθηκε στο Γ’ Σώμα Στρατού και συμμετείχε ενεργά στην καταστολή του αντικινήματος Γαργαλίδη – Λεοναρδόπουλου (Οκτώβριος 1923). Το 1924 η V Μεραρχία μεταφέρθηκε στην Κρήτη, η οποία αποτέλεσε στη συνέχεια έδρα της, ως Μεραρχία Κρητών.
Η Μεραρχία Κρητών κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο – Ηρωισμοί, αλλά και απώλειες
Τελικά, στις 30/6/1923, η Μεραρχία έλαβε οριστικά το όνομα V Μεραρχία, εντάχθηκε στο Γ’ Σώμα Στρατού και συμμετείχε ενεργά στην καταστολή του αντικινήματος Γαργαλίδη – Λεοναρδόπουλου (Οκτώβριος 1923). Το 1924 η V Μεραρχία μεταφέρθηκε στην Κρήτη, η οποία αποτέλεσε στη συνέχεια έδρα της, ως Μεραρχία Κρητών.
Η Μεραρχία Κρητών κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο – Ηρωισμοί, αλλά και απώλειες
Η Μεραρχία Κρητών παρέμεινε αρχικά ως εφεδρεία στη Μεγαλόνησο. Την αποτελούσαν: το 14ο Σύνταγμα Πεζικού (Σ.Π. με έδρα τα Χανιά), το 43ο Σ.Π. (με έδρα το Ηράκλειο), το 44ο Σ.Π. με έδρα το Ρέθυμνο, το V Σύνταγμα Πυροβολικού της Σούδας, οι Λόχοι Σκαπανέων και Διαβιβαστών, το Στρατιωτικό Νοσοκομείο Χανίων και άλλους σχηματισμοί. Η συνολική δύναμη της Μεραρχίας ήταν: 566 αξιωματικοί, 18.662 οπλίτες, 687 υποζύγια και 81 οχήματα. Ως τις 10 Νοεμβρίου η V Μεραρχία είχε ολοκληρώσει την επιστράτευσή της και ήταν έτοιμη να μεταφερθεί στο μέτωπο.
Αξιωματικοί και οπλίτες της Μεραρχίας Κρήτης
Να σημειώσουμε ότι στην Κρήτη, η V Μεραρχία αντικαταστάθηκε από τη Στρατιωτική Διοίκηση Χανίων, υπό τον Αντιστράτηγο Ιωάννη Αλεξάκη. Και τα τρία τάγματα της μονάδας μετακινήθηκαν λίγο αργότερα στην ηπειρωτική Ελλάδα. Στις 10 Νοεμβρίου 1940 η V Μεραρχία ήταν έτοιμη για αναχώρηση, μετά από εντολή του Αλέξανδρου Παπάγου. Η άφιξή της στην περιοχή των επιχειρήσεων έγινε περίπου στα τέλη Νοεμβρίου 1940, όταν έφτασε στη Δυτική Μακεδονία (περιοχή Αμυνταίου – Άργους Ορεστικού).
Ακολούθως τέθηκε υπό τις διαταγές του Γ’ Σώματος Στρατού και κινήθηκε οδικώς προς την Κορυτσά. Στις 2/1/1941 το 44ο Σ.Π. ξεκίνησε την πορεία του προς την περιοχή Βαστόνι – Τρέσοβα, όπου έφτασε λίγες μέρες αργότερα. Αντίθετα, οι υπόλοιπες μονάδες της Μεραρχίας κινήθηκαν προς το Λεσκοβίκι και τέθηκαν υπό τις διαταγές του Β’ Σώματος Στρατού. Στις 29/1, η V Μεραρχία έδωσε τις πρώτες μάχες της στις επιχειρήσεις για την κατάληψη της Τρεμπεσίνας.
Πυροβολικό της Μεραρχίας Κρητών στην Τρεμπεσίνα
Πρόκειται για βουνό, βόρεια της Κλεισούρας, με υψόμετρο 1.924 μέτρων και έχει χαρακτηριστεί ως «η ανθρωποφάγος Τρεμπεσίνα», λόγω των πολλών νεκρών από τις μάχες που έγιναν για την κατάληψή της. Το 14ο Σ.Π., στις 31 Ιανουαρίου κατέλαβε τα υψώματα 1620, 1730 και 1923. Οι Ιταλοί, υποστηριζόμενοι από το Πυροβολικό και την Αεροπορία τους επιτέθηκαν με μένος εναντίον των Ελλήνων.
Όμως, η Μεραρχία Κρητών αντιμετώπισε με επιτυχία τις επιθέσεις των Ιταλών, που εγκατέλειψαν στο πεδίο της μάχης, τους νεκρούς, τους τραυματίες και τον οπλισμό τους! Απώλειες είχε όμως και η V Μεραρχία: 27 νεκρούς (3 αξιωματικούς και 24 οπλίτες) και 135 τραυματίες (5 αξιωματικούς και 130 οπλίτες). Το 44ο Σ.Π. εγκαταστάθηκε στη στενωπό της Κλεισούρας και, με τη βοήθεια του Πυροβολικού κατέστρεψε έξι ιταλικά άρματα. Η ιταλική αεροπορία επιτέθηκε επανειλημμένα εναντίον του 44ου Σ.Π. σκοτώνοντας 6 οπλίτες και τραυματίζοντας άλλους 4. Βαρύτερο πλήγμα ήταν η καταστροφή του κτιρίου το οποίο στέγαζε τη Διοίκηση της Μεραρχίας, μετά από σφοδρές ιταλικές επιθέσεις. Τραυματίστηκαν και αρκετοί στρατιώτες.
Οι γενναίοι Κρητικοί όμως, δεν πτοήθηκαν. Από το πρωί της 13/2, τα Ι και το ΙΙ Τάγμα του 44ου Σ.Π. άρχισαν επιθέσεις, για κατάληψη θέσεων εξόρμησης στην Τρεμπεσίνα. Οι Κρητικοί απώθησαν τους Ιταλούς που είχαν καταλάβει το ύψωμα 1816 (οι αριθμοί δηλώνουν συνήθως τα υψόμετρα των κορυφών των υψωμάτων) και εγκαταστάθηκαν στο δυτικές πλαγιές του. Ακολούθησε επίθεση στον αυχένα Μετζγκοράνη που διακόπηκε όμως λόγω σφοδρής χιονοθύελλας.
Οι Ιταλοί δεν σταμάτησαν τις λυσσαλέες αντεπιθέσεις. Σημαντικότερη όλων, αυτή που εκδηλώθηκε εναντίον των Ελλήνων που βρίσκονταν στο χωριό Άρτζο ντι Σομιρά, τη νύχτα της 13ης προς 14η Φεβρουαρίου 1941. Οι μαχητές του 44ου Σ.Π., όχι μόνο κατάφεραν να αποκρούσουν τους εχθρούς, συχνά με την ξιφολόγχη, αλλά συνέλαβαν και 200 Ιταλούς αιχμαλώτους!
Οι Ιταλοί δεν σταμάτησαν τις λυσσαλέες αντεπιθέσεις. Σημαντικότερη όλων, αυτή που εκδηλώθηκε εναντίον των Ελλήνων που βρίσκονταν στο χωριό Άρτζο ντι Σομιρά, τη νύχτα της 13ης προς 14η Φεβρουαρίου 1941. Οι μαχητές του 44ου Σ.Π., όχι μόνο κατάφεραν να αποκρούσουν τους εχθρούς, συχνά με την ξιφολόγχη, αλλά συνέλαβαν και 200 Ιταλούς αιχμαλώτους!
Έλληνες στρατιώτες με Ιταλούς αιχμαλώτους, στο βάθος η 'ανθρωποφάγος Τρεμπεσίνα'
Την επόμενη, το 44ο Σ.Π. διατάχθηκε να επιτεθεί στην κατεύθυνση 1260 – Πούντα Νορντ, που αποτελεί την κορυφογραμμή του όρους Σεντέλι. Το ΙΙΙ/44 Τάγμα έδωσε σκληρή μάχη στο ύψωμα 1178, ενώ οι Ιταλοί έκαναν νέες επιθέσεις, χωρίς αποτέλεσμα, για την ανακατάληψη των χαμένων εδαφών. Το ΙΙΙ/44 Τάγμα καθηλώθηκε μπροστά στο ύψωμα 1260. Διατάχθηκαν τότε δύο ακόμα τμήματα του 44ου Σ.Π. να συνδράμουν το ΙΙΙ/44 Τάγμα.
Πραγματικά, το επόμενο πρωί το ΙΙΙ Τάγμα κατέλαβε το ύψωμα 1260, το ΙΙ/44 Τάγμα κατέλαβε το ύψωμα Πούντα Νορντ (1647), ενώ το Ι/44 Τάγμα κατέλαβε τον αυχένα Μπετζκεράνη. Τα τμήματα του 44 ΣΠ εγκαταστάθηκαν στην κορυφογραμμή του όρους Σεντέλι και κατόρθωσαν να τη διατηρήσουν, παρά τις ιταλικές αντεπιθέσεις.
Μεγαλύτερο ίσως πρόβλημα για τους Κρήτες ήταν οι πολύ χαμηλές θερμοκρασίες, που όχι μόνο τους ταλαιπωρούσαν , αλλά αχρήστευαν μεγάλο μέρος του φορητού οπλισμού. Οι Ιταλοί συνέχισαν τις αντεπιθέσεις, χωρίς αποτέλεσμα όμως. Οι άνδρες του 44ου Σ.Π. κατάφεραν όχι μόνο να τις αποκρούσουν, αλλά και να προωθηθούν πιο βαθιά στα εδάφη της Βορείου Ηπείρου.
Όμως, στις μάχες της 15-16 Φεβρουαρίου 1941, το Σ.Π. είχε βαριές απώλειες: 1 αξιωματικό και 45 οπλίτες νεκρούς, καθώς και 282 τραυματίες (15 αξιωματικούς και 267 οπλίτες). Άλλοι 41 οπλίτες βγήκαν εκτός μάχης, λόγω κρυοπαγημάτων. Οι Ιταλοί μετέφεραν νέες δυνάμεις στην περιοχή, δεν κατάφεραν όμως τίποτα. Το 44ο Σ.Π. με μια σειρά αντεπιθέσεων κατέλαβε και άλλες οχυρές τοποθεσίες, ωστόσο 100 άνδρες της τέθηκαν εκτός μάχης.
Η εαρινή αντεπίθεση των Ιταλών και η απόπειρα δωροδοκίας των Κρητών
Στις 9 Μαρτίου 1941 οι Ιταλοί εξαπέλυσαν την πολυδιαφημισμένη «εαρινή αντεπίθεση», βέβαιοι για την επιτυχία της. Μάλιστα τις πρώτες μέρες την παρακολούθησε και ο ίδιος ο Μουσολίνι, ο οποίος όταν είδε την παταγώδη αποτυχία της έφυγε απογοητευμένος. Η V Μεραρχία που βρισκόταν στον τομέα Τρεμπεσίνας – Σεντέλι, όχι μόνο απέκρουσε τις ιταλικές επιθέσεις, αλλά οι άνδρες της συνέλαβαν και αρκετούς αιχμαλώτους. Μετά τις 15 Μαρτίου οι ιταλικές επιθέσεις ατόνησαν και περιορίστηκαν σε σποραδικές βολές πυροβολικού, ως τις 12 Απριλίου, οπότε και ολοκληρώθηκε λόγω της γερμανικής εισβολής στην Ελλάδα η αποστολή και της Μεραρχίας Κρητών.
Μέχρι τις 12 Απριλίου η Μεραρχία Κρητών είχε χάσει το 1/3 των ανδρών της και τα μισά υποζύγιά της, κυρίως λόγω των κακών καιρικών συνθηκών. Από τις 13 Απριλίου η V Μεραρχία άρχισε να συμπτύσσεται λόγω των νέων δεδομένων που δημιούργησε η γερμανική εισβολή. Η V Μεραρχία διατήρησε σε μεγάλο βαθμό τη συνοχή της και παρέδωσε τον οπλισμό της στην 24η και 25η Απριλίου. Οι απώλειες της ήταν βαριές, βαρύτερες από κάθε άλλη ελληνική Μεραρχία: 1.141 νεκροί, 2.025 τραυματίες, 2.553 παγόπληκτοι και 434 ασθενείς με διάφορα νοσήματα.
Μεταφορά παγόπληκτου στρατιώτη της Μεραρχίας Κρητών
Συνολικά οι απώλειες της Μεραρχίας ήταν 6.154 αξιωματικοί και οπλίτες. Οι Ιταλοί είχαν μείνει έκπληκτοι από τη γενναιότητα των Κρητικών. Έτσι, αποφάσισαν να τους… δωροδοκήσουν (!) κατά τη διάρκεια των μαχών προκήρυξη που έριξαν οι Ιταλοί στις γραμμές της V Μεραρχίας ανέφερε τα εξής:
«Στρατιώται της Κρήτης,
Η Αγγλία δια το αποκλειστικόν της συμφέρον σας έσπρωξε εις τα βουνά και τον θάνατον, πάνω εις αυτά τα άγρια αρβανίτικα βουνά. Εις την θέσιν σας εν τη θαυμασία νήσω σας απολαύουν δεσποτικώς οι Άγγλοι στρατιώται. Μέσα εις το σπίτι σας κάθονται οι Άγγλοι. Αι γυναίκες σας ενοχλούνται από τους Άγγλους. Δια ποίον λόγον πολεμάτε; Διότι το θέλει η Αγγλία, η οποία έχει αγοράσει την Κυβέρνησίν σας. Μην ξεχάσετε ότι ο μεγάλος σας συμπολίτης, ο Βενιζέλος επεθύμησε και εζήτησε την φιλίαν της Ιταλίας. Ρίξετε τα όπλα και ελάτε. Ημείς θα φερθούμε προς τα αδελφικά και θα σας επαναφέρωμεν είς την νήσον σας και εις τας οικογενείας σας. Ως πρώτον σημείον της συμπαθείας μας θα δώσουμε 500 δραχμές εις τον καθένα που θα παραδοθή εις ημάς με αυτήν την προκήρυξιν».
(Διατηρήθηκε η ορθογραφία του κειμένου)
Άνδρες της Μεραρχίας Κρητών μέσα στα χιόνια
Η επιστροφή στην Ελλάδα, η απαγόρευση μετακίνησής στην Κρήτη, η άσκοπη περιφορά των Κρητών στην Αθήνα και η αιχμαλωσία από τους Ιταλούς
Η επιστροφή στην Ελλάδα, η απαγόρευση μετακίνησής στην Κρήτη, η άσκοπη περιφορά των Κρητών στην Αθήνα και η αιχμαλωσία από τους Ιταλούς
Σαν να μην έφταναν όσα βίωσε στην Αλβανία, η Μεραρχία Κρητών ταλαιπωρήθηκε αφάνταστα και κατά την επιστροφή της. Αξιωματικοί και οπλίτες έφτασαν στη Ναύπακτο και από εκεί, κάτω από δύσκολες συνθήκες στην Πελοπόννησο. Κάποιοι πήγαν στην Πάτρα, άλλοι στα νότια παράλια του Μοριά. Όσοι πήγαν στην Τρίπολη πληροφορήθηκαν από τους Γερμανούς ότι δεν επιτρέπεται η κάθοδός τους στην Κρήτη λόγω της επιχείρησης «Ερμής» για την κατάληψή της.
Οι άνδρες της V Μεραρχίας προσπαθούσαν να βρουν τρόπους για να φτάσουν στη Μεγαλόνησο. Οι περισσότεροι ήρθαν στην Αθήνα και έμειναν σε συγγενείς ή φίλους. Όσοι όμως κατάγονταν από ορεινά χωριά της Κρήτης και δεν γνώριζαν κανέναν στην πρωτεύουσα, δεν είχαν πού να μείνουν. Εγκαταστάθηκαν έτσι στους κήπους του Ζαππείου. Χωρίς χρήματα και τρόφιμα, πολλοί ταλαιπωρούνταν από τις ψείρες. Το Υπουργείο Εθνικής Αμύνης της κυβέρνησης Τσολάκογλου, τους ενημέρωσε ότι δεν μπορούσε να τους βοηθήσει για να γυρίσουν στα σπίτια τους. Τους προμήθευσε με τρόφιμα από τις στρατιωτικές αποθήκες, συνέστησε τις «Επιτροπές Επισιτισμού» και τους μοίρασε κάποια επιδόματα.
Απαράδεκτο διάγγελμα του δωσίλογου Τσολάκογλου προς τους Κρητικούς
Οι λύσεις αυτές ήταν προσωρινές. Οι Κρητικοί μαχητές άρχισαν να πουλούν τα υπάρχοντά τους, ακόμα και τα ρούχα τους. Καθώς δεν υπήρχε τίποτα προς πώληση συγκεντρώθηκαν στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Οι Ιταλοί καραμπινιέροι τους περικύκλωσαν και συνέλαβαν 1.200 από αυτούς. Τους επιβίβασαν σε βαγόνια και τους έστειλαν στη Λάρισα, όπου είχε δημιουργηθεί ένα στρατόπεδο (4,5 χλμ. ανατολικά της πόλης).
Οι Ιταλοί χαρακτήρισαν τους Κρητικούς, αυθαίρετα και παράνομα «αιχμαλώτους πολέμου». Για τις συνθήκες διαβίωσης δεν υπάρχουν πολλά δεδομένα. Οι Ιταλοί επέβαλαν χωρίς λόγο απάνθρωπες τιμωρίες στους Έλληνες. Αρχικά, δεν υπήρχε ούτε νερό, ενώ η τροφή ήταν ελάχιστη και κακής ποιότητας. Τις πρώτες μέρες δραπέτευσαν 350 κρατούμενοι, ενώ 250 αφέθηκαν ελεύθεροι τον Ιούνιο του 1942 σε άθλια κατάσταση. Οι περισσότεροι από τους υπόλοιπους πέθαναν από την αβιταμίνωση, την ελονοσία, τις ψείρες, ενώ κάποιοι τρελάθηκαν… Αυτή είναι η μοίρα των ηρώων στην Ελλάδα…
Η δολοφονία του Διοικητή της V Μεραρχίας Παπαγεωργίου στην Κρήτη στα τέλη Απριλίου 1941
Διοικητής της Μεραρχίας Κρητών ως τις 15/4/1941 ήταν ο Υποστράτηγος Γεώργιος Παπαστεργίου από το Φανάρι Καρδίτσας. Τότε απαλλάχτηκε των καθηκόντων του λόγω νευρικού κλονισμού και τον διαδέχτηκε ο Διονύσιος Παπαδόγκωνας που οδήγησε τη Μεραρχία στην ηπειρωτική Ελλάδα.
Συνταγματάρχης Διονύσιος Παπαδόγκωνας
Ενώ, όπως είδαμε, οι περισσότεροι μαχητές βρίσκονταν στην ηπειρωτική Ελλάδα, ο Παπαστεργίου κατόρθωσε να φτάσει στην Κρήτη, συγκεκριμένα στην Κίσσαμο. Εκεί τον αναγνώρισε ο Επίσκοπος της περιοχής Ευδόκιμος που τον συνόδευσε σε μια βόλτα. Μαζί τους ήταν κι ένας ιεροδιάκονος. Ωστόσο, όσοι είδαν τον Παπαστεργίου έστω και με κουρελιασμένη στολή, τον αναγνώρισαν. Έκαναν κύκλο δίπλα του και άρχισαν να τον ρωτούν: «Εσύ ήρθες. Πού άφησες τα παιδιά μας»;
Ένας χωροφύλακας με πένθος στο μανίκι, ο Γ.Μ. που είχε δύο αδέλφια του αγνοούμενα στις μάχες της Βορείου Ηπείρου πλησίασε τον 59χρονο Παπαστεργίου και τον πυροβόλησε με ένα όπλο μάνλιχερ που κρατούσε δύο φορές. Μάταια ο Ευδόκιμος σήκωσε τα χέρια του και είπε προς τον Γ.Μ. πριν πυροβολήσει: «Μην σκοτώνεις τον ήρωα και άγιον αυτόν άνθρωπο. Σκότωσε εμένα». Όμως ο χωροφύλακας δεν υπάκουσε. Λίγες μέρες αργότερα κατά το κρητικό εθιμικό δίκαιο, δολοφονήθηκε κι αυτός στις Βουκολιές, από τον χωροφύλακα Β.Ε.
Και για τη δολοφονία του Παπαγεωργίου οι πληροφορίες είναι συγκεχυμένες. Έχει γραφτεί ότι πριν κατέβει μ’ ένα καΐκι στην Κρήτη νοσηλεύτηκε στην ψυχιατρική κλινική του 401 ΓΣΝ. Επίσης, δεν είναι βέβαιο αν ο Γ.Μ. είχε χάσει τα αδέλφια του ή ήταν αγνοούμενοι. Πάντως, ο Παπαστεργίου δεν κατηγορήθηκε ποτέ για κάποιο παράπτωμα. Οι απώλειες της V Μεραρχίας ήταν μεγάλες, αλλά οι μάχες έγιναν σε δυσπρόσιτες περιοχές κάτω από πολύ άσχημες καιρικές συνθήκες. Πάντως, αν η Μεραρχία Κρητών βρισκόταν στη Μεγαλόνησο κατά τη γερμανική επίθεση, οι ναζί είναι αμφίβολο αν θα την καταλάμβαναν…
Βασική πηγή για το άρθρο αυτό ήταν το βιβλίο του Δρα Ιωάννη .Σ. Παπαφλωράτου, « Η Ιστορία του Ελληνικού Στρατού 1833-1949», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΑΚΚΟΥΛΑ, 2014.
Αφιερώνουμε αυτό το άρθρο σε δύο σπουδαίους Έλληνες επιστήμονες με καταγωγή από την Κρήτη: Τον κορυφαίο γλωσσολόγο, Ακαδημαϊκό, Ομότιμο Καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ κύριο Χριστόφορο Χαραλαμπάκη και τον κορυφαίο γναθοπροσωπικό χειρούργο, Ομότιμο Καθηγητή της Οδοντιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ, κύριο Νικόλαο Παπαδογεωργάκη.
Μιχάλης Στούκας
ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ