Η ιστορία του, άγνωστου σε πολλούς, υδραγωγείου-μνημείου που παραγγέλθηκε από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Αδριανό - Διατρέχει οκτώ δήμους της Αττικής σε μήκος 24 χιλιομέτρων και αναγεννάται, με σκοπό να τροφοδοτήσει την πρωτεύουσα με ένα εκατ. κυβικά μέτρα νερό τον χρόνο αποκλειστικά για άρδευση
Την ποσότητα του 1.000.000 κ.μ. τον χρόνο εκτιμάται ότι θα φτάσει η εξοικονόμηση νερού για τους Αθηναίους εάν το Αδριάνειο Υδραγωγείο αξιοποιηθεί σε όλο το μήκος του. Αυτό σημαίνει -αν και φαντάζει εντελώς ασύλληπτο- ότι ένα αρχαίο έργο ύδρευσης, ηλικίας 1.863 ετών, το οποίο διασχίζει οκτώ δήμους της Αθήνας, από τις Αχαρνές έως το Κολωνάκι, καλύπτοντας μια απόσταση 24 χλμ., εξακολουθεί να έχει τη δυνατότητα μεταφοράς 1.000.000 κ.μ. νερού το έτος για κάθε χρήση εκτός από την πόση.
Ετσι, οπουδήποτε θα υπάρξει σύνδεση με το Αδριάνειο Υδραγωγείο η άντληση νερού για πότισμα, καθαρισμούς κ.λπ. θα υποκαταστήσει την κατανάλωση του πόσιμου νερού από το δίκτυο της ΕΥΔΑΠ. Μάλιστα, εκτός από την εξοικονόμηση του πολύτιμου στοιχείου -και ιδιαίτερα υπό συνθήκες λειψυδρίας λόγω της κλιματικής κρίσης- το μη πόσιμο νερό του Αδριάνειου Υδραγωγείου περιέχει συστατικά τα οποία είναι ωφέλιμα για την ανάπτυξη των φυτών.
Αντιθέτως, το πόσιμο νερό σπαταλάται στο πότισμα εφόσον έχει υποστεί καθαρισμούς και φιλτράρισμα με τεχνικές που εξουδετερώνουν τα πολύτιμα για τα φυτά ιχνοστοιχεία. Ωστόσο, εξίσου αξιοθαύμαστο με την αντοχή του αρχαίου ρωμαϊκού υδραγωγείου, τη μεγαλοφυή σχεδίαση και τη λειτουργικότητά του είναι το γεγονός ότι μεσολαβεί στον απολύτως φυσικό κύκλο του νερού στο περιβάλλον: βάσει της αρχής λειτουργίας του, το Αδριάνειο Υδραγωγείο υδρομαστεύει, όπως είναι ο τεχνικός όρος, δηλαδή συγκεντρώνει το νερό από τις φυσικές κοιλότητες, τα ποτάμια και τα ρέματα που συναντά -ή, μάλλον, συναντούσε- στη διαδρομή του.
Οταν οι χρήστες αντλούν ποσότητες για τις ανάγκες τους, ένα μέρος του νερού επιστρέφει στο έδαφος και, ιδανικά, εμπλουτίζει τον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα και, άρα, με κάποιον τρόπο καταλήγει ξανά στο υδραγωγείο. Στη μοντέρνα διάλεκτο, ο κύκλος του νερού αυτού του τύπου αποκαλείται «πρακτική κυκλικής/πράσινης οικονομίας» κ.λπ.
Το Αδριάνειο Υδραγωγείο συγκεντρώνει το νερό από τις φυσικές κοιλότητες, τα ποτάμια και τα ρέματα που συναντά στη διαδρομή του
Δοκιμαστική παροχή
Προς το παρόν, όλο αυτό φαντάζει πολύ καλό για να είναι αληθινό. Ταυτόχρονα, όμως, είναι ήδη -έστω και εν μέρει- μια πραγματικότητα, όπως αποδεικνύει η πιλοτική επανενεργοποίηση ενός τμήματος του υδραγωγείου μήκους περίπου 4,5 χλμ., το οποίο διέρχεται από την κάτω πλευρά του Χαλανδρίου, κοντά στη λεωφόρο Κηφισίας.
Ως προς την προοπτική της συνολικής αξιοποίησής του, και στα 24 χλμ. των αγωγών του, η ΕΥΔΑΠ έχει εκπονήσει τη σχετική μελέτη. Βάσει αυτής και των αντίστοιχων υπολογισμών, προκύπτει ότι το όφελος για τα υδάτινα αποθέματα της πρωτεύουσας σε μια αλυσίδα οκτώ συνοικιών (Αχαρνές, Κηφισιά, Μεταμόρφωση, Ηράκλειο, Νέα Ιωνία, Χαλάνδρι, Νέο Ψυχικό, Αμπελόκηποι) θα ήταν της τάξης του 1.000.000 κ.μ. τον χρόνο.
Υπό αυτό το πρίσμα, θα έχει μεγάλο ενδιαφέρον πώς θα λειτουργήσει στην πράξη το εγχείρημα αναγέννησης του Αδριάνειου Υδραγωγείου. Από τον Μάρτιο του 2025 η ΕΥΔΑΠ θα ξεκινήσει τη δοκιμαστική παροχή μη πόσιμου νερού στους κατοίκους του Χαλανδρίου οι οποίοι εκδήλωσαν ενδιαφέρον και συνδέθηκαν με το δίκτυο που κατασκευάστηκε τους προηγούμενους μήνες συμπληρωματικά και παράλληλα με τον αγωγό του Αδριάνειου.
Μάλιστα, ο αρχικός σχεδιασμός ήταν για την εξυπηρέτηση περίπου 70 καταναλωτών. Ομως, η ανταπόκριση των ενδιαφερομένων υπήρξε θεαματική ανεβάζοντας τη ζήτηση στο υπερτριπλάσιο, κάτι που ανάγκασε την ΕΥΔΑΠ να ενισχύσει περαιτέρω τις συμπληρωματικές υποδομές προκειμένου να εξασφαλιστεί από τεχνικής άποψης η ομαλή λειτουργία του δικτύου μεταφοράς μη πόσιμου νερού στο Χαλάνδρι.
Το παράδειγμα του Χαλανδρίου
Πρωτοστατώντας στην αναγέννηση του Αδριάνειου Υδραγωγείου, το Χαλάνδρι πρωτοπορεί, καθώς αξιοποιεί ένα αρχαίο μνημείο όχι ως τουριστικό αξιοθέατο, όπως είναι το σύνηθες, αλλά για ένα εγχείρημα ολιστικής, πράσινης αστικής ανάπτυξης με όρους βιωσιμότητας και με έμφαση στη συμμετοχή της τοπικής κοινότητας σε κάθε πτυχή του έργου - από τον σχεδιασμό έως την προβολή του και την ιστορική τεκμηρίωση.
Με κεντρικό άξονα και αφετηρία την επανενεργοποίηση του Αδριάνειου, αναπτύχθηκε μια ποικιλία δράσεων πολιτισμού με την ευρεία έννοια, ξεκινώντας από τη διαχείριση της υδροδότησης από την ίδια την κοινωνία του τοπικού δήμου, τις αναπλάσεις χώρων πέριξ των έργων της ΕΥΔΑΠ και του υδραγωγείου και φτάνοντας έως τη διοργάνωση εκδηλώσεων, φεστιβάλ κ.λπ.
Εκτελώντας το Project Cultural HIDRANT και αντλώντας πόρους από την Ευρωπαϊκή Ενωση, ο Δήμος Χαλανδρίου ανέδειξε την ανάσταση του Αδριάνειου Υδραγωγείου σε παγκόσμιο πρότυπο, σε διεθνές case study καινοτομίας. Οπως εξηγεί στο «ΘΕΜΑ» ο κ. Χρήστος Γιοβανόπουλος, υπεύθυνος του προγράμματος Project Cultural HIDRANT, «η επανένταξη του Αδριάνειου Υδραγωγείου στην καθημερινή ζωή των Χαλανδραίων για τις ανάγκες τους σε μη πόσιμο νερό είναι πολλαπλά σημαντική.
Κατ’ αρχάς, αποκαθίσταται πλέον ο κύκλος του νερού, το οποίο έως την παρέμβαση της ΕΥΔΑΠ στο Χαλάνδρι απλώς κατέληγε στη θάλασσα, χωρίς να αξιοποιηθεί καθόλου στη διαδρομή του, σχηματικά από την Πάρνηθα έως τη Δεξαμενή στο Κολωνάκι (αν και πρακτικά το Αδριάνειο λόγω ζημιών σε τουλάχιστον τρία σημεία του δεν είναι ενιαίο)». Πλέον, όμως, τουλάχιστον οι κάτοικοι του Χαλανδρίου και ενδεχομένως στο μέλλον οι δημότες των υπόλοιπων επτά Αδριάνειων Δήμων αντιλαμβάνονται ότι έχουν τη δυνατότητα να συμβάλουν στην εξοικονόμηση υδάτινων πόρων χρησιμοποιώντας το μη πόσιμο νερό για να ποτίσουν τα δέντρα στον κήπο τους, για το πλύσιμο χώρων κ.λπ.
Ο κ. Γιοβανόπουλος αναφέρει επίσης ότι «είναι αξιοσημείωτο ότι υπάρχουν δίκτυα μη πόσιμου νερού σε πολλές πόλεις στην Ευρώπη - και όχι μόνο. Στο Παρίσι, για παράδειγμα, το μη πόσιμο νερό χρησιμοποιείται από τον τοπικό δήμο για εργασίες ποτίσματος και καθαρισμών. Στο Χαλάνδρι όμως, για πρώτη φορά παγκοσμίως, δίνεται η δυνατότητα να το χρησιμοποιήσουν οι δημότες.
Μάλιστα, το παράδειγμα του Χαλανδρίου έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον τουλάχιστον 15 πόλεων από όλη την Ευρώπη ώστε να υπάρξει μεταφορά της δικής μας τεχνογνωσίας, της μεθοδολογίας που εφαρμόσαμε στο Αδριάνειο, σε μέρη όπου υπάρχουν παλαιότερες εγκαταστάσεις παροχής μη πόσιμου νερού. Στο Χαλάνδρι θα φιλοξενήσουμε εκπροσώπους από πόλεις στην Ισπανία, στην Πορτογαλία, στη Σερβία, στο Βέλγιο, αλλά και από την πρωτεύουσα της Ιταλίας, τη Ρώμη, στο πλαίσιο του πρώτου Εργαστηρίου Πολιτικής για τη διαχείριση πολιτισμικών και φυσικών πόρων, υπό την αιγίδα του προγράμματος European Urban Initiatives, το οποίο συγχρηματοδοτείται από την Ε.Ε.».
Η καθαυτό υδροδότηση των Χαλανδραίων από το Αδριάνειο Υδραγωγείο θα γίνεται με δύο τρόπους, τον άμεσο και τον έμμεσο. Οσα ακίνητα βρίσκονται σε μικρή απόσταση από τους αγωγούς θα συνδέονται απευθείας με τις προβλεπόμενες σωληνώσεις. Οι καταναλωτές σε πιο απομακρυσμένα σημεία του δήμου θα προμηθεύονται το μη πόσιμο νερό απο τις δύο υδροφόρες που έχει προμηθευτεί ο Δήμος Χαλανδρίου για τον συγκεκριμένο σκοπό.
Τη διαχείριση της διανομής θα αναλάβει η Αδριάνειος Κοινότητα Χαλανδρίου, μια επιτροπή επί της ουσίας που απαρτίζεται από τους ίδιους τους δημότες και συγκροτήθηκε εξεπιτούτου, σε συνεργασία με έναν συνεταιρισμό ειδικού σκοπού, επίσης από κατοίκους της περιοχής, πιθανότατα Ρομά, οι οποίοι θα εκτελούν τα δρομολόγια για τη διανομή του νερού στις δεξαμενές των καταναλωτών. Η απροσδόκητα μεγάλη ζήτηση εκ μέρους των κατοίκων ανέβασε την προβλεπόμενη παροχή του δικτύου από τα 25.000 στα 80.000-90.000 κ.μ. τον χρόνο.
Το έργο αναβίωσης του Αδριάνειου Υδραγωγείου, ειδικά και αποκλειστικά εντός των ορίων του Χαλανδρίου, έχει ολοκληρωθεί από την ΕΥΔΑΠ. Για τις αμιγώς τεχνικές εργασίες δαπανήθηκε 1,2 εκατ. ευρώ, ενώ το κόστος για τις αναπλάσεις πέριξ της διαδρομής του υδραγωγείου ανήλθε σε 5,5 εκατ. ευρώ.
Το όραμα
Ωστόσο, η ένταξη του εγχειρήματος στο κατάλληλο πρόγραμμα της Ε.Ε. έχει τη δική της, ξεχωριστή ιστορία. Η αρχική ιδέα για την επανάχρηση του αρχαίου υδραγωγείου ήταν κάτι που συζητιόταν για αρκετά χρόνια, όμως η πρωτοβουλία για να κινηθούν τα κατάλληλα γρανάζια πιστώνεται κατεξοχήν σε έναν άνθρωπο του Δήμου Χαλανδρίου, τον πρώην αντιδήμαρχο Κώστα Γερολυμάτο.
Το 2019 ο δήμος συνέταξε μια πρόταση προκειμένου το έργο για την επανενεργοποίηση του υδραγωγείου να υπαχθεί στο πρόγραμμα Cultural HIDRANT. Ο ελληνικός φάκελος ήταν ένας από τους 11 -από τους συνολικά 222- που επέλεξε ο αρμόδιος φορέας της Ε.Ε. για τις Αστικές Καινοτόμες Δράσεις, ο οποίος διαχειρίζεται πόρους από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης.
Μολονότι ο Δήμος Χαλανδρίου ανέλαβε τη συνολική εποπτεία και ευθύνη για το πρόγραμμα, η πρότασή του είχε συνδιαμορφωθεί με επτά ακόμη εταίρους, την ΕΥΔΑΠ, τον Συνεταιρισμό Εργαζομένων Commonspace, το αρχιτεκτονικό γραφείο Θ. Παπαγιάννης & Συνεργάτες, το Μεσογειακό Ιδρυμα για τη Φύση και τον Ανθρωπο (MedINA), την ΑΜΚΕ «Οχι Παίζουμε - Urban Dig», την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής και το Ινστιτούτο Περιφερειακής Ανάπτυξης του Πάντειου Πανεπιστημίου, μαζί με τη συμβολή δύο τοπικών συλλογικοτήτων. Στην πορεία υπήρξε συνεργασία επίσης με 12 σχολεία όλων των βαθμίδων της περιοχής, με συλλόγους γονέων κ.λπ.
Μικροί μαθητές από σχολεία του Χαλανδρίου επισκέπτονται το υδραγωγείο και ενημερώνονται για τη λειτουργία του
Το όραμα των Χαλανδραίων δεν περιοριζόταν στην επανάχρηση του Αδριάνειου Υδραγωγείου, αλλά στην ενσωμάτωσή του σε όσο το δυνατόν περισσότερες πτυχές της καθημερινότητας των πολιτών, καθώς και στον σημερινό αστικό ιστό της πόλης. Ο κ. Γιοβανόπουλος επισημαίνει σχετικά: «Η προσέγγιση αυτή διαφέρει από την απλή ανάδειξη του Αδριάνειου Υδραγωγείου ως μνημείου, ως τουριστικής ατραξιόν και πόλου έλξης επισκεπτών στην πόλη.
Απεναντίας, οι αστικές αναπλάσεις που σχεδιάστηκαν και έχουν κατά το πλείστον υλοποιηθεί, οι μεγαλύτερες που έχουν γίνει ποτέ στο Χαλάνδρι, συνολικής έκτασης 21.500 τ.μ., αποσκοπούν στη βελτίωση της ζωής των κατοίκων μέσω: 1) της δημιουργίας νέων κοινόχρηστων πράσινων χώρων, 2) της επέκτασης της πράσινης ζώνης και περιπατητικής διαδρομής της Ρεματιάς, 3) της σύνδεσης της περιοχής του Συνοικισμού με το κέντρο της πόλης μέσω μιας συνεχούς ζώνης πεζοπορίας, 4) της χρήσης του υγρού και πράσινου στοιχείου για τη δημιουργία μικροκλίματος ως μια συμβολή στην αντιμετώπιση του φαινομένου του θερμοκηπίου. Επίσης, η ιστορική ανάδειξη του -αφανούς, αφού είναι υπόγειο- Αδριάνειου Υδραγωγείου επεκτείνεται πέρα από τον χαρακτήρα του ως αρχαίου μνημείου. Προσεγγίζεται ως συλλογική κληρονομιά μέσα από την καταγραφή της παρουσίας του στην πρόσφατη και παλαιότερη ζωή του Χαλανδρίου και των σχέσεων των κατοίκων της πόλης με αυτό».
Ιστορία 19 αιώνων
Η επιθυμία του Ρωμαίου αυτοκράτορα Αδριανού (117-138 μ.Χ.) ήταν να εξασφαλίσει την πολυτέλεια των λουτρών για τους αριστοκράτες της Αθήνας. Γι’ αυτό και παρήγγειλε την κατασκευή ενός υδραγωγείου, η οποία άρχισε επί των ημερών του, αλλά ολοκληρώθηκε από τον διάδοχό του, τον Αντωνίνο Ευσεβή (138-161 μ.Χ.).
Κατασκευαστικά, η κεντρική αρτηρία του Αδριάνειου Υδραγωγείου αποτελείται από μια υπόγεια σήραγγα λαξευμένη στο φυσικό έδαφος, ύψους περίπου 1,20-1,60 μ. και πλάτους 50 εκατοστών. Το έργο κατασκευάστηκε με τη διάνοιξη 465 φρεατίων κατά μήκος της χάραξης, με μέγιστη διάμετρο 1,40 μ. και βάθος από 10 έως 42 μέτρα. Ο κύριος άξονας του υδραγωγείου άρχιζε από τη λεγόμενη «κεκλιμένη στοά» στην περιοχή του σημερινού Ολυμπιακού Χωριού στον Δήμο Αχαρνών και κατέληγε στη Δεξαμενή, επί της ομώνυμης πλατείας στο Κολωνάκι.
Η κεντρική αρτηρία του υδραγωγείου αποτελείται από μια υπόγεια σήραγγα, λαξευμένη στο φυσικό έδαφος, ύψους περίπου 1,20-1,60 μ. και πλάτους 50 εκατοστών
Η χάραξή του ακολούθησε την πιο ήπια από πλευράς υψομετρικών μεταβολών διαδρομή και λειτούργησε κυρίως μαστεύοντας -δηλαδή αντλώντας με φυσικό τρόπο- νερό από τα υδροφόρα στρώματα του εδάφους και δευτερευόντως μεταφέροντας νερό από ορισμένες πηγές στους πρόποδες της Πάρνηθας. Το υδραγωγείο ενισχυόταν επίσης από αρκετά παράπλευρα ρέματα κατά μήκος της διαδρομής του.
Ο χάρτης του υδραγωγείου σε μια διαδρομή από τους πρόποδες της Πάρνηθας ως τη δεξαμενή στο Κολωνάκι
Μετά την κατασκευή του λειτούργησε επί μερικές εκατοντάδες χρόνια, έως ότου εγκαταλείφθηκε. Τέθηκε ξανά σε λειτουργία μετά την ίδρυση του ελεύθερου ελληνικού κράτους και τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Αθήνα το 1847 προκειμένου να αντιμετωπιστεί το έντονο πρόβλημα ύδρευσης της πόλης. Ακολούθως, ανάμεσα στο 1870 και το 1931 πραγματοποιήθηκαν διαδοχικοί καθαρισμοί και επισκευές, κυρίως στο τελευταίο τμήμα του, με την εγκατάσταση μεταλλικών αγωγών.
Το Αδριάνειο Υδραγωγείο αποτέλεσε την κύρια πηγή ύδρευσης της Αθήνας έως το 1931, όταν και ολοκληρώθηκε το φράγμα του Μαραθώνα -αν και παρέμεινε σε επικουρική χρήση ως τα μέσα της δεκαετίας του 1970. Και αφού περιέπεσε ξανά σε αχρησία, τα έργα για το Ολυμπιακό Στάδιο της Αθήνας, το μετρό κ.λπ. το τραυμάτισαν βαριά, πλην όμως, όπως αποδεικνύεται, όχι θανάσιμα.
