Ιωάννης Σ. Σπυριδάκης*
Όλοι είναι ίσοι ενώπιον του νόμου και από τον κανόνα αυτόν δεν εξαιρούνται οι υπουργοί των κατά καιρούς κυβερνήσεων.
Κατά το Σύνταγμα και το νόμο για την ευθύνη των Υπουργών, ειδική ευνοϊκή για τους Υπουργούς ρύθμιση υπάρχει μόνο ως προς την ποινική ευθύνη για κακουργήματα ή πλημμελήματα, τα οποία οι Υπουργοί διαπράττουν κατά την εκτέλεση των καθηκόντων τους.
Αντίθετα, οι υπουργοί όπως και όλοι οι πολίτες έχουν αστική ευθύνη, δηλαδή ευθύνη για αποζημίωση σε περίπτωση προκλήσεως ζημίας σε άλλους.
Τα Παραδείγματα. Χρησιμοποιούνται για να καταστήσουν πιο εμφανή και κατανοητή την όλη προβληματική. Όσο πιο ακραία τα παραδείγματα τόσο πιο σαφή τα συμπεράσματα.
(1) Ο Υπουργός Υ οδηγεί το Ι.Χ. αυτοκίνητό του για αναψυχή και προκαλεί αυτοκινητικό ατύχημα με τραυματισμό πεζού.
(2) Το ατύχημα συμβαίνει, ενώ ο οδηγός Υπουργός σπεύδει για υπηρεσιακή απασχόληση (έκτακτη συνάντηση με τον Πρωθυπουργό).
(3) Το ατύχημα του παραδείγματος (2) οφείλεται σε δόλο του Υ (ο πεζός είναι φανατικός αντίπαλός του).
(4) Το ατύχημα συμβαίνει με οδηγό τον υπηρεσιακό οδηγό του Υ, ο οποίος όμως παροτρύνει εκβιαστικά να τραυματίσει τον πεζό.
(5) Ο Υ πρόκειται να κηρύξει -στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων του-την έναρξη αγώνων μοτοσικλέτας. Χωρίς να γνωρίζει οδήγηση μοτοσικλέτας, επιχειρεί να οδηγήσει (για να συμμετάσχει στον γενικό ενθουσιασμό) και τραυματίζει θανάσιμα θεατή.
(6) Ο Υ δίνει για οδήγηση το Ι.Χ. αυτοκίνητό του στον γιο του, 14 ετών, ο οποίος προκαλεί ατύχημα, με τραυματισμό πεζού.
(7) Ο Υ αφήνει τα κλειδιά του αυτοκινήτου του σε τραπεζάκι της εισόδου του σπιτιού του, ενώ γνωρίζει την μανία του γιού του για οδήγηση αυτοκινήτου. Ο γιος παίρνει κρυφά τα κλειδιά του αυτοκινήτου και προκαλεί αυτοκινητικό ατύχημα με τραυματισμό πεζού.
Οι ευθύνες που απορρέουν κατά παράδειγμα:
1. Για το παράδειγμα (1): Ο Υ οδηγεί το αυτοκίνητό του για αναψυχή, άρα εκτός του κύκλου της εκτελέσεως, ασκήσεως των καθηκόντων του. Είναι υπαίτιος του ατυχήματος και υπέχει
• Ευθύνη αποζημιώσεως του πεζού.
• Ευθύνη για χρηματική ικανοποίηση της ηθικής βλάβης του πεζού.
[Λόγω της ασφαλίσεως, με τα ποσά αυτά θα επιβαρυνθεί η ασφαλιστική εταιρία].
• Ποινική ευθύνη για τον τραυματισμό του πεζού, αφού το ατύχημα δεν συνέβη κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του Υ. Εφαρμογή του νόμου για την ποινική ευθύνη Υπουργών αποκλείεται.
[Αν το αυτοκίνητο του Υ ήταν ανασφάλιστο, θα είχε και ποινική ευθύνη λόγω
παραλείψεως της ασφαλίσεως].
2. Για το παράδειγμα (2): Στην περίπτωση αυτή το ατύχημα συμβαίνει κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του Υ (μεταβαίνει για έκτακτη συνάντηση με τον Πρωθυπουργό). Ο Υ έχει αστική ευθύνη, αλλά για την ποινική του ευθύνη εφαρμογή έχει ο ειδικός ευνοϊκός νόμος για την ποινική ευθύνη των Υπουργών. [Για την τυχόν παράλειψη ασφαλίσεως του αυτοκινήτου του ο Υ έχει την κοινή ποινική ευθύνη].
3. Για το παράδειγμα (3): Ο Υ κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του τραυματίζει με δόλο τον πεζό, Για την αστική του ευθύνη ισχύουν οι γενικές διατάξεις.
Για την ποινική ευθύνη του Υ θα εφαρμοσθεί η ειδική νομοθεσία για την ποινική ευθύνη των Υπουργών; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό εξαρτάται από την ερμηνεία της φράσεως «κατά την εκτέλεση των καθηκόντων». Περιλαμβάνεται μόνο η εκτέλεση των καθηκόντων ή και ό,τι γίνεται κατά τη διάρκεια της εκτελέσεως, με την ευκαιρία της εκτελέσεως, με αφορμή την εκτέλεση, κατά κατάχρηση της εκτελέσεως των καθηκόντων;
Ανάλογο είναι το ερώτημα στις σχέσεις προστήσεως, δηλαδή στις περιπτώσεις που κάποιος (προστήσας) για την εκτέλεση των έργων του χρησιμοποιεί άλλον (τον προστηθέντα): Ποιά είναι η έκταση της ευθύνης του προστήσαντος για πράξεις του προστηθέντος κατά την εκτέλεση των έργων του; Στις σχέσεις προστήσεως υποστηρίζονται και οι δύο ερμηνείες – και η στενή και η ευρεία (πάντοτε με διάφορες παραλλαγές). Η ευρεία ερμηνεία δέχεται ευθύνη του προστήσαντος και για πράξεις του προστηθέντος με την ευκαιρία κλπ. εκτελέσεως των ανατεθειμένων σε αυτόν καθηκόντων. Η στενή ερμηνεία δέχεται ευθύνη του προστήσαντος μόνο για πράξεις του προστηθέντος κατά την εκτέλεση των καθηκόντων. Η ευρεία ερμηνεία που υποστηρίζεται για τις σχέσεις προστήσεως δεν πρέπει και δεν μπορεί να εφαρμοσθεί στην περίπτωση του Υ, ως Υπουργού. Εφαρμογή πρέπει να έχει η στενή ερμηνεία.
Πρώτον, διότι η ευνοϊκή για τους Υπουργούς ρύθμιση είναι εξαιρετική ρύθμιση και ως τέτοια μόνο στενή ερμηνεία επιδέχεται.
Δεύτερον, διότι μεταξύ ευθύνης του προστήσαντος και ευθύνης του Υπουργού υπάρχει βασική διαφορά: Ευρεία ερμηνεία του όρου «κατά την εκτέλεση» στην πρόστηση σημαίνει επαύξηση της ευθύνης του προστήσαντος και δυσμενή μεταχείρισή του, ενώ στην περίπτωση των Υπουργών σημαίνει περιορισμό της ευθύνης τους και ευνοϊκή μεταχείρισή τους.
Θα πρέπει, λοιπόν, να γίνει δεκτή η ποινική ευθύνη του Υ κατά τις κοινές διατάξεις. Θα ήταν, άλλωστε, παράλογο να δεχτούμε, ότι στα καθήκοντα του Υπουργού περιλαμβάνεται και η δολοφονία των αντιπάλων του.
4. Για το παράδειγμα (4): Στην περίπτωση του παραδείγματος (4) δράστης είναι ο οδηγός του υπουργικού αυτοκινήτου. Γι’αυτόν ισχύει η κοινή αστική και ποινική ευθύνη.
Για τον Υ ισχύει η αστική ευθύνη. Ισχύει και η κοινή ποινική ευθύνη; Με βάση και όσα αναπτύχθηκαν για το παράδειγμα (3), πρέπει να δεχτούμε πως δεν εφαρμόζεται ο νόμος για την ποινική ευθύνη των Υπουργών, αλλά οι κοινές διατάξεις για την ηθική αυτουργία κλπ. Άλλωστε, θα ήταν παράδοξο να τιμωρείται ο οδηγός και να μένει ουσιαστικά ατιμώρητος ο Υπουργός.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να παρατηρηθούν και τα ακόλουθα:
Το υπουργικό αυτοκίνητο και ο οδηγός προσφέρονται από την Πολιτεία στον Υπουργό για την ασφαλή μετακίνησή του, για την αποφυγή εμπλοκής του σε ατυχήματα, για να του δοθεί η ευκαιρία ήρεμης κατά το δυνατό ενασχολήσεώς του με τα κοινά. Δεν δίδεται αυτοκίνητο και οδηγός για επίδειξη και πομπώδεις εμφανίσεις (ούτε, βέβαια, για την χρησιμοποίηση του οδηγού για την διάπραξη εγκλημάτων). Ο Υπουργός οφείλει να χρησιμοποιεί το υπηρεσιακό αυτοκίνητο και τον οδηγό. Είναι δε έξω από κάθε «κρατική λειτουργική λογική» η παρατηρούμενη κατά καιρούς αποφυγή χρήσεως του υπηρεσιακού αυτοκινήτου, ως εκδήλωση δήθεν απλότητας, δημοκρατικού φρονήματος κλπ.
Αν, συνεπώς, ο Υπουργός παραλείψει να χρησιμοποιήσει το υπηρεσιακό του αυτοκίνητο με τον οδηγό, παραβιάζει υποχρέωσή του και αποδέχεται τον κίνδυνο να προκαλέσει ατύχημα. Αφού όμως αποδέχεται τον κίνδυνο αυτόν, θα πρέπει να γίνει δεκτό, ότι στο σημείο αυτό δεν δρα στο πλαίσιο των καθηκόντων του, αντίθετα τα παραβιάζει, και η εφαρμογή της ειδικής νομοθεσίας για την ποινική του ευθύνη δεν μπορεί να εφαρμοσθεί.
5. Για το παράδειγμα (5): Εδώ ο Υ οδηγεί μοτοσυκλέτα χωρίς άδεια και προκαλεί ατύχημα. Ο ασφαλιστής ευθύνεται κατά το νόμο για την ασφάλιση αυτοκινήτων και έχει αναγωγή κατά του ασφαλισμένου και αυτός κατά του Υ.
Η ποινική ευθύνη του Υ υπάγεται στις κοινές διατάξεις. Η κήρυξη ενάρξεως των αγώνων αποτελεί εκτέλεση καθηκόντων, η οδήγηση όμως της μοτοσικλέτας (και μάλιστα χωρίς άδεια) κείται εκτός των καθηκόντων του Υ. Αυτός απλώς εκμεταλλεύθηκε την ιδιότητά του για προσωπική ευχαρίστηση / επίδειξη (αν ήταν κάποιος τρίτος, δεν θα μπορούσε να πάρει την μοτοσικλέτα) και αναδέχθηκε τον όποιον κίνδυνο προσωπικά. Εφαρμογή της νομοθεσίας για την ευθύνη Υπουργών αποκλείεται.
6. Για το παράδειγμα (6): Υπάρχει αστική και ποινική ευθύνη του γιου και αστική ευθύνη του Υ. Ο ασφαλιστής οφείλει αποζημίωση και έχει αναγωγή κατά του Υ.
Ο Υ ευθύνεται, κατά τις κοινές διατάξεις, διότι δεν εκπλήρωσε την υποχρέωσή του για επίβλεψη του γιου του.
7. Για το παράδειγμα (7): Ισχύουν όσα και για το παράδειγμα (6).
Πορίσματα από τα εκτιθέμενα παραδείγματα
Από τα παραδείγματα προκύπτει ότι υπάρχει α) αστική ευθύνη των Υπουργών κατά τις κοινές διατάξεις και β) ποινική ευθύνη του Υπουργού, μόνο όταν το έγκλημα διαπράττεται κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του και εφαρμόζεται η ειδική ποινική νομοθεσία για τους Υπουργούς.
Αντίθετα, ο Υπουργός υπάγεται στις κοινές ποινικές διατάξεις όταν το έγκλημα διαπράττεται όχι κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του, ή με την ευκαιρία της εκτελέσεως των καθηκόντων, ή με παράλειψη οφειλόμενης ενέργειας.
Συμπέρασμα
‘Ολα όσα ισχύουν για την ευθύνη του Υπουργού επί αυτοκινητικού ατυχήματος ισχύουν και για κάθε άλλη περίπτωση εγκληματικής δράσεως Υπουργού.
Με άλλα λόγια ο Υπουργός όπως και κάθε πολίτης είναι ανά πάσα στιγμή υπόλογος για τις αξιόποινες πράξεις του. Έτσι π.χ. ο Υπουργός που βιάζει στο γραφείο του κατά τις ώρες εργασίας υπάλληλό του τιμωρείται ως κοινός βιαστής και όχι κατά τις ειδικές διατάξεις για την ποινική ευθύνη Υπουργών (με άδεια της Βουλής κλπ.). Το ίδιο ισχύει όταν ο Υπουργός δωροδοκείται. Το ίδιο ισχύει όταν ο Υπουργός πιέζει υφιστάμενό του για παραποίηση στοιχείων. Το ίδιο ισχύει για την περίπτωση που ο Υπουργός δεν λαμβάνει εγκαίρως τα μέτρα που σύμφωνα με τα καθήκοντά του πρέπει να λάβει - τιμωρείται για παράβαση καθήκοντος κατά τις κοινές διατάξεις. Το ζήτημα είναι πότε θα αρχίσουν να καταλογίζονται ευθύνες.