«Νους υγιής εν σώματι υγιεί» έλεγαν οι πρόγονοί μας. Ανάμεσα σε άλλα, συνδύαζαν με άθληση την εκπαίδευση των νεαρών βλαστών τους- των αγοριών βεβαίως, καθώς για τα κορίτσια η εκπαίδευση ήταν αλλιώτικη: σύντομη, και τόση ώστε να βοηθηθούν στον μελλοντικό τους ρόλο ως συζύγων και μητέρων. Με το άνοιγμα των σχολείων να πλησιάζει, ας δούμε τι γινόταν στην αρχαία Αθήνα αλλά και στην αρχαία Σπάρτη.Για τους αρχαίους Ελληνες, η λέξη εκπαίδευση σήμαινε εκπαίδευση του χαρακτήρα και ταυτοχρόνως αρμονική ανάπτυξη του νου και της φαντασίας. Οι τεχνικές γνώσεις δεν ήταν ανάμεσα σε όσα διδάσκονταν και δεν έχαιραν εκτίμησης. Οσοι ήθελαν να εκπαιδευτούν σε κάποιο επάγγελμα είτε το διδάσκονταν από τον πατέρα τους, εφόσον το εξασκούσε είτε πήγαιναν μαθητευόμενοι σε τρίτους. Όλα αυτά εφαρμόζονταν σε όλες της πόλης πλην Σπάρτης. Οι νεαροί Λακεδαιμόνιοι, από τα επτά τους χρόνια μετείχαν σε πιο σκληρό εκπαιδευτικό σύστημα.
Μόνο οι τέχνες
Στην αρχαία Αθήνα υπήρχε σύστημα μεταβίβασης της γνώσης, σε ό,τι αφορούσε στο εμπόριο και τις τέχνες, αλλά η γενική άποψη ήταν πως: «η τεχνική καθοδήγηση και όλη η διδασκαλία που αποβλέπει στην οικονομική απολαβή είναι χυδαία και δε δικαιούται το όνομα της εκπαίδευσης. Η αληθινή εκπαίδευση στοχεύει αποκλειστικά στην αρετή, η οποία ωθεί το παιδί να είναι καλός πολίτης, ικανός να κυβερνήσει και να υπακούσει».
Στην Αθήνα, τα πρώτα μαθήματα τα έπαιρναν στο σπίτι, υπό τη φροντίδα της μητέρας αλλά και της τροφού, μιας φτωχής γυναίκας ή δούλης, που ήταν υπεύθυνη για την αγωγή του παιδιού. Ακολουθούσε η «πρωτοβάθμια» εκπαίδευση με τα αρσενικά παιδιά από την ηλικία των 6 και μετά, να μορφώνονται από δασκάλους: οι γραμματιστές δίδασκαν γραφή, ανάγνωση και στοιχεία αριθμητικής καθώς και μεγάλους ποιητές.
Οι κιθαριστές μάθαιναν τα αγόρια να παίζουν επτάχορδη λύρα τραγουδώντας έργα λυρικών ποιητών. Οι παιδοτρίβες φρόντιζαν για την άθλησή τους, διδάσκοντας πάλη, παγκράτιο, πυγμαχία, τρέξιμο, ρίψη δίσκου κ.α. Ενίοτε στη λογοτεχνία, τη μουσική και την άθληση προσέθεταν και το σχέδιο ή τη ζωγραφική. Την κύρια ευθύνη την είχε ο παιδαγωγός της οικογένειας, που ανήκε στο υπηρετικό προσωπικό και συνήθως ήταν δούλος.
Τα γυμνάσια
Οι γιοι των φτωχών οικογενειών συνήθως ολοκλήρωναν γρήγορα κάποιο πρόγραμμα εκπαίδευσης. Υποχρεωτικό ήταν να τελειώνουν την πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Οι γιοι πλουσιότερων γονέων συνέχιζαν στη «δευτεροβάθμια» εκπαίδευση μετά τα δεκατέσσερα. Αυτή γινόταν στα γυμνάσια. Η αρχαία Αθήνα είχε τρία μεγάλα: το Κυνόσαργες, στον σημερινό Νέο Κόσμο, όπου φοιτούσαν παιδιά που ένας από τους γονείς τους δεν ήταν Αθηναίος πολίτης. Ανάμεσά τους και ο Θεμιστοκλής, του οποίου η μητέρα ήταν από την Καρία ή τη Θράκη. Η Ακαδήμεια ήταν στη σημερινή Ακαδημία Πλάτωνος και ιδρύθηκε από τον Πλάτωνα. Τέλος, το Λύκειο ήταν στη σημερινή οδό Ρηγίλλης και ιδρύθηκε από τον Αριστοτέλη.
Τα γυμνάσια ιδρύονται από τον 6ο αιώνα π.Χ.. Η τέλεση διαφόρων πανελληνίων αγώνων βοηθά στην ανάπτυξή τους, καθώς η γυμναστική και η καλή φυσική κατάσταση των νέων είναι τα βασικά στοιχεία για τη διάκρισή τους στους αγώνες. Στα αρχαία γλυπτά, τις ζωφόρους και τις μετόπες, στις επιτύμβιες στήλες αλλά και σε απεικονίσεις αγγείων, οι νέοι άνδρες παρουσιάζονται με γυμνασμένα σώματα, είτε μαχόμενοι είτε αναπαριστώντας σκηνές καθημερινής ζωής. Το κοινό τους στοιχείο είναι η μοναδική απόδοση του γυμνού ανδρικού κάλλους. Μόλις από τον 5ο αι. π.Χ. και εξής αρχίζουν να διαμορφώνονται οι ειδικές εγκαταστάσεις φυσικής αγωγής, οι παλαίστρες, τα λουτρά και τα στάδια. Τα γυμνάσια από χώροι αναψυχής εξελίσσονται κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. σε χώρους με χαρακτήρα εκπαιδευτικό. Οι νέοι διδάσκονται από σοφιστές, ρήτορες και φιλοσόφους, είναι, δηλαδή κέντρα πολιτισμού σύμφωνα με την Εφη Λυγκούρη- Τόλια που ανέσκαψε το Λύκειο.
Μετά τα δέκα οκτώ οι νεαροί Αθηναίοι προχωρούσαν στην πολεμική τους εκπαίδευση. Τον πρώτο χρόνο αυτής της εκπαίδευσης τον περνούσαν στην Αθήνα και τον δεύτερο σε φρούρια των συνόρων και σε στρατόπεδα. Η στράτευση ήταν επίσης υποχρεωτική. Οταν κατέρρευσε η στρατιωτική δύναμη των Αθηνών υπό την μακεδονική κυριαρχία, τα στρατιωτικά καθήκοντα των εφήβων έγιναν εθελοντικά και η εκπαίδευσή τους αντικαταστάθηκε από μαθήματα φιλοσοφίας και λογοτεχνίας. Το στρατιωτικό σύστημα έγινε Πανεπιστήμιο, το οποίο παρακολουθούσαν λίγοι εύποροι νέοι ή πλούσιοι ξένοι.
Στη Σπάρτη
Στην αρχαία Σπάρτη, το αγόρι έμενε στο σπίτι έως τα επτά του χρόνια. Είχε ήδη πάρει μια γεύση από τη ζωή του Σπαρτιάτη πολίτη, καθώς ο πατέρας το έπαιρνε μαζί του στα φειδίτια ή φιλίτια, τις κοινές τράπεζες. Ακούγοντας τις συζητήσεις τους πάνω σε πολιτικά θέματα, τα αγόρια ήδη εκπαιδεύονταν στον σπαρτιατικό τρόπο ζωής. Τα κορίτσια έμεναν στο σπίτι και έπαιρναν το γεύμα μαζί με τη μητέρα τους. Στα φειδίτια οι γονείς ήταν υποχρεωμένοι να συνεισφέρουν κάθε μήνα ένα μέδιμνο κριθάρι, οκτώ χοές οίνου, πέντε μνας τυρί και μισή μνα σύκα. Αν ήταν τόσο φτωχοί, που δεν μπορούσαν να συνεισφέρουν, τότε έχαναν τα δικαιώματά τους ως πολίτες και τα παιδιά τους δεν ήταν δυνατόν να εκπαιδευτούν στα σπαρτιατικό σύστημα. Γενικά, λοιπόν, τα σπαρτιατικά σχολεία ήταν μόνο για τους ομοίους, δηλαδή για εκείνους που μπορούσαν να πληρώσουν την εγγραφή σε είδος.
Ωστόσο, γίνονταν επίσης δεκτά και άλλα παιδιά, αρκεί κάποιος να συνεισέφερε εκ μέρους τους το απαιτούμενο τίμημα, προκειμένου να συνοδεύουν τα παιδιά του στο σχολείο. O αριθμός αυτών των σχολικών συνοδών είχε συνάρτηση με το μέγεθος της συνεισφοράς σε είδος, αλλά οι συνοδοί δεν γίνονταν πολίτες όταν μεγάλωναν. Η απόδοση της ιδιότητας του πολίτη γινόταν μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις, όταν η αξία τους ή οι υπηρεσίες ήταν τέτοιες που η πόλη-κράτος τις αναγνώριζε.
Μετά τα επτά τους χρόνια τα αγόρια απομακρύνονταν από το σπίτι και οργανώνονταν σε έναν ιδιαίτερα συστηματικό τρόπο εκπαίδευσης σε αγέλες ή βούες. Υποδιαιρέσεις των αγελών ήταν οι ίλες, οι οποίες πιθανώς είχαν δύναμη 64 αγοριών. Οι αγέλες τρέφονταν, κοιμούνταν και έπαιζαν μαζί και βρίσκονταν υπό την εποπτεία του παιδονόμου, ενός πολίτη που απολάμβανε του γενικού σεβασμού και εργαζόταν εθελοντικά. Βοηθοί του ήταν οι μαστιγοφόροι, οι οποίοι επέβαλαν σκληρή πειθαρχία. Φυσικά, η άθληση ήταν το κυρίαρχο στοιχείο.
Μάθαιναν γραφή και ανάγνωση- αλλά μόνο τα βασικά, καθώς ακόμα και οι νόμοι κατά βάσιν περνούσαν από γενιά σε γενιά προφορικά. «Πολυτέλειες» όπως η Ρητορική, δεν είχαν θέση στην εκπαίδευση της αρχαίας Σπάρτης. Διδάσκονταν όμως τις ελεγείες του Τυρταίου. Γνωρίζουμε ότι όπως και οι Αθηναίοι, εκτιμούσαν πολύ τον Ομηρο.
Δεκάχρονη στρατιωτική θητεία
Μόλις τα αγόρια έκλειναν το 20ο έτος της ηλικίας τους, η αγωγή ολοκληρωνόταν. Μετά την αγωγή ακολουθούσε η στρατιωτική θητεία, η οποία είχε διάρκεια δέκα ετών. Κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής θητείας, τα αγόρια γίνονταν μέλη των συσσιτίων (τα οποία αποτελούνταν από 15 άτομα), των κοινών γευμάτων των Σπαρτιατών. Τα μέλη των συσσιτίων ζούσαν και δειπνούσαν μαζί σε κοινό καταυλισμό μέχρι τα εξήντα (τότε ολοκληρώνονταν και οι στρατιωτικές υποχρεώσεις τους). Οι Σπαρτιάτες θεωρούνταν πολίτες με πλήρη δικαιώματα μόλις έκλειναν το 30ο έτος της ηλικίας τους: μπορούσαν να λάβουν μέρος και να ψηφίζουν στην Απέλλα (δημόσια συνέλευση στη Σπάρτη), καθώς επίσης και να ασκούν δημόσια αξιώματα.
Περισσότερα στοιχεία μπορείτε να βρείτε σε μια εξαιρετική μελέτη του Χρήστου Τσατσούρη, η οποία έχει γίνει για την Α΄ Γυμνασίου, εδώ.
Αγγελική Κώττη
http://www.liberal.gr/arthro/162877/epikairotita/2017/i-ekpaideusi-stin-archaia-athina-kai-sparti.html