Ένα από τα πλέον αμφιλεγόμενα πρόσωπα της νεότερης ελληνικής ιστορίας είναι αναντίρρητα ο Νίκος Ζαχαριάδης. Ηγέτης του ΚΚΕ για περισσότερα από 20 χρόνια, έζησε στην εξορία από το 1956 ως την αυτοκτονία του στο Σοργκούτ της Σιβηρίας το 1973. Η πιο «σκοτεινή» περίοδος της ζωής του Νίκου Ζαχαριάδη είναι το χρονικό διάστημα από τον Νοέμβριο του 1941 ως τον Μάιο του 1945, που έμεινε έγκλειστος στο Νταχάου, στο περιβόητο στρατόπεδο συγκέντρωσης της πόλης της Άνω Βαυαρίας. Η σχεδόν τετραετής παραμονή του στο στρατόπεδο και η επιβίωσή του εκεί, καλύπτονται σε πολλά σημεία από ένα πέπλο ομίχλης, δίνοντας τροφή σε διάφορα σενάρια μέχρι σήμερα για το τι ακριβώς έκανε ο Ζαχαριάδης στο Νταχάου. Πολύ σημαντικές είναι οι μαρτυρίες συγκρατουμένων του στην γερμανική πόλη, που επί το πλείστον μιλούν με πολύ καλά λόγια για τον Ζαχαριάδη. Αντίθετα ο Μάρκος Βαφειάδης λίγο πριν φύγει απ’ τη ζωή, σε συνέντευξή του στον Γερμανό ιστορικό ChristophU. Schminck-Gustavus μιλά με πολύ σκληρά λόγια για τον Νίκο Ζαχαριάδη και του προσάπτει βαρύτατες κατηγορίες.
Μια σύντομη βιογραφία του Νίκου Ζαχαριάδη
Μια σύντομη βιογραφία του Νίκου Ζαχαριάδη
Ο Νίκος Ζαχαριάδης γεννήθηκε στις 27 Απριλίου 1903 στην Αδριανούπολη. Ο πατέρας του ήταν εμπορικός αντιπρόσωπος στο Οθωμανικό Μονοπώλιο Καπνού και η οικογένεια έκανε συχνές μετακινήσεις στα Βαλκάνια και τη Μικρά Ασία. Το 1918 άρχισε να εργάζεται στην εταιρεία καπνού «Ρεζί» στη Νικομήδεια και από το 1919 ως το 1921 εργάστηκε ως φορτωτής στο λιμάνι της Κωνσταντινούπολης. Εκεί ήρθε σε επαφή με τις μαρξιστικές ιδέες και έφυγε κρυφά για τη Ρωσία. Το 1923 εισήχθη για έξι μήνες στο Κομμουνιστικό Πανεπιστήμιο Εργαζομένων της Ανατολής (KUTV), που αναλάμβανε να προετοιμάσει μελλοντικά στελέχη των κομμουνιστικών κομμάτων της Ευρώπης και έγινε μέλος του ΚΚ της ΕΣΣΔ.
Το 1924 η οικογένειά του εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα. Ο Ζαχαριάδης εντάχθηκε στην Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδος (ΟΚΝΕ), της οποίας έγινε στέλεχος. Το 1931 διορίστηκε από την Κομμουνιστική Διεθνή, Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ. Το 1936 φυλακίστηκε από τη δικτατορία Μεταξά, ενώ τον Απρίλιο του 1941 παραδόθηκε στους Γερμανούς και τον Νοέμβριο του ίδιου έτους στάλθηκε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Νταχάου. Επέστρεψε στην Ελλάδα τον Μάιο του 1945 και ανέλαβε εκ νέου την ηγεσία του ΚΚΕ. Ήταν ο βασικός υπεύθυνος για την πολιτική του κόμματος και την δράση του ΔΣΕ στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Μετά την ήττα διέφυγε μαζί με τα στελέχη του πολιτικού γραφείου του κόμματος στη Ρουμανία. Σταδιακά η παντοδυναμία του άρχισε να κλονίζεται. Το 1956 καθαιρέθηκε από την 6η ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής και πέρασε την υπόλοιπη ζωή στην εξορία. Αυτοκτόνησε την 1η Αυγούστου 1973 στο Σοργκούτ της Σιβηρίας, όπου ήταν εξόριστος. Τάφηκε στο κοιμητήριο της πόλης Τιουμέν. Τα οστά του επαναπατρίστηκαν τον Δεκέμβριο του 1991 και τάφηκαν στο Α’ νεκροταφείο.
Η σύλληψη του Ζαχαριάδη από το καθεστώς Μεταξά
Το 1924 η οικογένειά του εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα. Ο Ζαχαριάδης εντάχθηκε στην Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδος (ΟΚΝΕ), της οποίας έγινε στέλεχος. Το 1931 διορίστηκε από την Κομμουνιστική Διεθνή, Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ. Το 1936 φυλακίστηκε από τη δικτατορία Μεταξά, ενώ τον Απρίλιο του 1941 παραδόθηκε στους Γερμανούς και τον Νοέμβριο του ίδιου έτους στάλθηκε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Νταχάου. Επέστρεψε στην Ελλάδα τον Μάιο του 1945 και ανέλαβε εκ νέου την ηγεσία του ΚΚΕ. Ήταν ο βασικός υπεύθυνος για την πολιτική του κόμματος και την δράση του ΔΣΕ στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Μετά την ήττα διέφυγε μαζί με τα στελέχη του πολιτικού γραφείου του κόμματος στη Ρουμανία. Σταδιακά η παντοδυναμία του άρχισε να κλονίζεται. Το 1956 καθαιρέθηκε από την 6η ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής και πέρασε την υπόλοιπη ζωή στην εξορία. Αυτοκτόνησε την 1η Αυγούστου 1973 στο Σοργκούτ της Σιβηρίας, όπου ήταν εξόριστος. Τάφηκε στο κοιμητήριο της πόλης Τιουμέν. Τα οστά του επαναπατρίστηκαν τον Δεκέμβριο του 1991 και τάφηκαν στο Α’ νεκροταφείο.
Η σύλληψη του Ζαχαριάδη από το καθεστώς Μεταξά
Στις 17 Σεπτεμβρίου 1936, ενάμιση μήνα μετά την εγκαθίδρυση της δικτατορίας Μεταξά, ο Ζαχαριάδης συνελήφθη στο τέρμα της οδού Ιπποκράτους στην Αθήνα, μετά από πληροφορία που έδωσε κάποιος καταδότης στη Γενική Ασφάλεια Πειραιά. Δικάστηκε για παράβαση του ιδιώνυμου νόμου «περί προστασίας του κοινωνικού καθεστώτος» και καταδικάστηκε σε φυλάκιση 4,5 ετών και εκτόπιση 2 ετών. Στις 22 Νοεμβρίου μεταφέρθηκε στις φυλακές της Κέρκυρας και στις 12 Δεκεμβρίου 1936 δικάστηκε από το Κακουργιοδικείο Πειραιά για τη δολοφονία του αρχειομαρξιστή Γεωργοπαπαδάκου. Καταδικάστηκε σε 9 χρόνια ειρκτή και κλείστηκε πάλι στις φυλακές της Κέρκυρας στην ακτίνα Θ’. Οι συνθήκες εγκλεισμού των κρατουμένων εκεί ήταν πραγματικά τραγικές. Τον Γενάρη του 1940 ο Ζαχαριάδης μεταφέρθηκε στα κρατητήρια της Γενικής Ασφάλειας Αθηνών, καθώς το καθεστώς Μεταξά φοβόταν μήπως δραπετεύσει ή πέσει στα χέρια των Ιταλών σε περίπτωση που αυτοί καταλάβουν την Κέρκυρα. Ακόμα ο Κ.Μανιαδάκης, Υφυπουργός Δημοσίας Ασφάλειας, ήθελε να έχει υπό την επίβλεψή του τον Ζαχαριάδη για να τον κατευθύνει να στηρίξει την Παλαιά Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ. Θυμίζουμε ότι ο Κωνσταντίνος Μανιαδάκης με τον Σπύρο Παξινό είχαν καταφέρει να δημιουργήσουν ένα δεύτερο ΚΚΕ, να εκδίδουν πλαστές ανακοινώσεις, ακόμα κι έναν πλαστό «Ριζοσπάστη»!
Στις 31 Οκτωβρίου 1940 ο κρατούμενος Ν. Ζαχαριάδης απηύθυνε την γνωστή, ανοιχτή επιστολή του στον ελληνικό λαό, που δημοσιεύθηκε στον ημερήσιο Τύπο. Σ’ αυτή καλούσε τον λαό ν’ αντισταθεί. Ακολούθησαν δύο ακόμα επιστολές του Ζαχαριάδη στις 26 Νοεμβρίου 1940 και στις 15 Ιανουαρίου 1941, με τις οποίες χαρακτήριζε τον πόλεμο από την πλευρά της Ελλάδας ιμπεριαλιστικό. Το καθεστώς Μεταξά απέφυγε τη δημοσιοποίησή τους, ενώ πολλά στελέχη του ΚΚΕ κατήγγειλαν ότι η πρώτη επιστολή του Ζαχαριάδη ήταν πλαστή. Ο συγκρατούμενός του στο Νταχάου Β.Παπανίκος, γράφει ότι η πρώτη επιστολή δυσαρέστησε τον Στάλιν, που έδωσε εντολή στον Ζαχαριάδη να γράψει τις δύο μεταγενέστερες. Στη συνέχεια ο Ζαχαριάδης μεταφέρθηκε στην ΑΣΟΕΕ, στο Κέντρο Αλλοδαπών που υπαγόταν στη διεύθυνση γενικής Ασφάλειας Αθηνών. Στις 27 Απριλίου 1941 παραδόθηκε στην Γκεστάπο. Μεταφέρθηκε αρχικά στο Τατόι. Από εκεί αεροπορικώς στη Θεσσαλονίκη. Έπειτα στο Βελιγράδι και τελικά στη Βιέννη, στις φυλακές Λέζελ. Στις 30 Νοεμβρίου 1941 μεταφέρθηκε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Νταχάου, στη Βαυαρία.
Ο Ν. Ζαχαριάδης στο Νταχάου
Σύμφωνα με στοιχεία που προέρχονται από το αρχείο του μουσείου στρατοπέδου Νταχάου (Gedenkstatte Dachau), ο Ν. Ζαχαριάδης έφτασε εκεί στις 30 Νοεμβρίου 1941. Ήταν ο δεύτερος Έλληνας που περνούσε την πύλη του στρατοπέδου, καθώς είχε προηγηθεί μια μεταγωγή στις 26 Μαΐου 1941. Στην προσωπική του καρτέλα, που φυλάσσεται ως σήμερα στο Νταχάου, αναγράφονται τα εξής: Ζαχαριάδης Νικόλαος (Zachariadis Nikolaos) / ημερομηνία γέννησης: 27/4/1903 στην Αδριανούπολη / διεύθυνση: Αθήνα, οδός Μαραθώνος26/ αριθμός άφιξης: 28777 / αιτία σύλληψης: προληπτική κράτηση (Schutzhaft) / εθνικότητα: Έλληνας / ημερομηνία άφιξης: 30/11/1941 / ημερομηνία λήξης της κράτησης:befr(eit)Dachau, δηλαδή απελευθερώθηκε στο Νταχάου. Το 1942 δεν φαίνεται να μεταφέρθηκε στο Νταχάου κανένας Έλληνας. Αυτό έγινε μετά την ιταλική συνθηκολόγηση (Σεπτέμβριος 1943).Το 1943 μεταφέρθηκαν 359 Έλληνες όμηροι και πολιτικοί κρατούμενοι. Το 1944 600 και τους πρώτους μήνες 134. Συνολικά 1.108 άτομα απ’ τους οποίους οι 518 ήταν Έλληνες Εβραίοι.93 έχασαν τη ζωή τους στο Νταχάου, 260 μεταφέρθηκαν κατά διαστήματα σε άλλα στρατόπεδα, ενώ υπήρξαν και 47 που απολύθηκαν.
Στις 31 Οκτωβρίου 1940 ο κρατούμενος Ν. Ζαχαριάδης απηύθυνε την γνωστή, ανοιχτή επιστολή του στον ελληνικό λαό, που δημοσιεύθηκε στον ημερήσιο Τύπο. Σ’ αυτή καλούσε τον λαό ν’ αντισταθεί. Ακολούθησαν δύο ακόμα επιστολές του Ζαχαριάδη στις 26 Νοεμβρίου 1940 και στις 15 Ιανουαρίου 1941, με τις οποίες χαρακτήριζε τον πόλεμο από την πλευρά της Ελλάδας ιμπεριαλιστικό. Το καθεστώς Μεταξά απέφυγε τη δημοσιοποίησή τους, ενώ πολλά στελέχη του ΚΚΕ κατήγγειλαν ότι η πρώτη επιστολή του Ζαχαριάδη ήταν πλαστή. Ο συγκρατούμενός του στο Νταχάου Β.Παπανίκος, γράφει ότι η πρώτη επιστολή δυσαρέστησε τον Στάλιν, που έδωσε εντολή στον Ζαχαριάδη να γράψει τις δύο μεταγενέστερες. Στη συνέχεια ο Ζαχαριάδης μεταφέρθηκε στην ΑΣΟΕΕ, στο Κέντρο Αλλοδαπών που υπαγόταν στη διεύθυνση γενικής Ασφάλειας Αθηνών. Στις 27 Απριλίου 1941 παραδόθηκε στην Γκεστάπο. Μεταφέρθηκε αρχικά στο Τατόι. Από εκεί αεροπορικώς στη Θεσσαλονίκη. Έπειτα στο Βελιγράδι και τελικά στη Βιέννη, στις φυλακές Λέζελ. Στις 30 Νοεμβρίου 1941 μεταφέρθηκε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Νταχάου, στη Βαυαρία.
Ο Ν. Ζαχαριάδης στο Νταχάου
Σύμφωνα με στοιχεία που προέρχονται από το αρχείο του μουσείου στρατοπέδου Νταχάου (Gedenkstatte Dachau), ο Ν. Ζαχαριάδης έφτασε εκεί στις 30 Νοεμβρίου 1941. Ήταν ο δεύτερος Έλληνας που περνούσε την πύλη του στρατοπέδου, καθώς είχε προηγηθεί μια μεταγωγή στις 26 Μαΐου 1941. Στην προσωπική του καρτέλα, που φυλάσσεται ως σήμερα στο Νταχάου, αναγράφονται τα εξής: Ζαχαριάδης Νικόλαος (Zachariadis Nikolaos) / ημερομηνία γέννησης: 27/4/1903 στην Αδριανούπολη / διεύθυνση: Αθήνα, οδός Μαραθώνος26/ αριθμός άφιξης: 28777 / αιτία σύλληψης: προληπτική κράτηση (Schutzhaft) / εθνικότητα: Έλληνας / ημερομηνία άφιξης: 30/11/1941 / ημερομηνία λήξης της κράτησης:befr(eit)Dachau, δηλαδή απελευθερώθηκε στο Νταχάου. Το 1942 δεν φαίνεται να μεταφέρθηκε στο Νταχάου κανένας Έλληνας. Αυτό έγινε μετά την ιταλική συνθηκολόγηση (Σεπτέμβριος 1943).Το 1943 μεταφέρθηκαν 359 Έλληνες όμηροι και πολιτικοί κρατούμενοι. Το 1944 600 και τους πρώτους μήνες 134. Συνολικά 1.108 άτομα απ’ τους οποίους οι 518 ήταν Έλληνες Εβραίοι.93 έχασαν τη ζωή τους στο Νταχάου, 260 μεταφέρθηκαν κατά διαστήματα σε άλλα στρατόπεδα, ενώ υπήρξαν και 47 που απολύθηκαν.
Ο Ζαχαριάδης λοιπόν, ήταν ο «μακροβιότερος» Έλληνας κρατούμενος στο Νταχάου. Φυσικά οι Γερμανοί γνώριζαν την ιδιότητά του. Οπωσδήποτε προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι επιβίωσε σ’ ένα σκληρό στρατόπεδο συγκέντρωσης που λειτουργούσε από το 1933. Αρκετοί συγγραφείς, θεωρούν τη στάση αυτή του Ζαχαριάδη ύποπτη, με το σκεπτικό ότι οι Γερμανοί δύσκολα θα άφηναν να επιζήσει ένας Γ.Γ. κομμουνιστικού κόμματος. Αναφέρουν μάλιστα το παράδειγμα του Ernst Thalmann, Γραμματέα του γερμανικού κομμουνιστικού κόμματος, ο οποίος μετά από 11 χρόνια ομηρίας στο Μπούχενβαλντ και αλλού , δολοφονήθηκε τον Αύγουστο του 1944.
Από τον Σεπτέμβριο του 1943 που κατέφθασαν εκατοντάδες Έλληνες στο Νταχάου, ο Ζαχαριάδης έγινε ο άτυπος εκπρόσωπος και διερμηνέας τους. Άλλωστε ο Ζαχαριάδης ήταν τότε 40 ετών, ενώ οι άλλοι Έλληνες που έφθαναν στο Νταχάου, ήταν στη συντριπτική τους πλειοψηφία νέα παιδιά, μεταξύ 20-25 ετών. Αν σκεφτούμε μάλιστα ότι βρισκόμαστε σε μια εποχή που η διακίνηση των πληροφοριών ήταν σχεδόν ανύπαρκτη, ο Ζαχαριάδης ήταν εντελώς άγνωστος στους νεαρούς αντιστασιακούς, ως προς την εμφάνιση τουλάχιστον. Στην καλύτερη περίπτωση είχαν δει τη φωτογραφία του σε εφημερίδες, ενώ ελάχιστοι τον γνώριζαν προσωπικά.
Από τον Σεπτέμβριο του 1943 που κατέφθασαν εκατοντάδες Έλληνες στο Νταχάου, ο Ζαχαριάδης έγινε ο άτυπος εκπρόσωπος και διερμηνέας τους. Άλλωστε ο Ζαχαριάδης ήταν τότε 40 ετών, ενώ οι άλλοι Έλληνες που έφθαναν στο Νταχάου, ήταν στη συντριπτική τους πλειοψηφία νέα παιδιά, μεταξύ 20-25 ετών. Αν σκεφτούμε μάλιστα ότι βρισκόμαστε σε μια εποχή που η διακίνηση των πληροφοριών ήταν σχεδόν ανύπαρκτη, ο Ζαχαριάδης ήταν εντελώς άγνωστος στους νεαρούς αντιστασιακούς, ως προς την εμφάνιση τουλάχιστον. Στην καλύτερη περίπτωση είχαν δει τη φωτογραφία του σε εφημερίδες, ενώ ελάχιστοι τον γνώριζαν προσωπικά.
Ένας από αυτούς, ήταν ο Βαγγέλης Παπανίκος, γεννημένος στην Πρέβεζα το 1919. Γράφει για τον Ζαχαριάδη:
«Είχε πράγματι αρκετές αρετές κι ένα μυαλό φωτεινό. Θυμάμαι στο μπουντρούμι της Ασφάλειας (ενν. στην Αθήνα, επί Μανιαδάκη) που με βοήθησε. Ήταν «θηλυκό» μυαλό, πολυμήχανος, γενναίος, δυνατός, εύχαρις, αγαπητός στην παρέα και μεγάλο πειραχτήρι. Στο Νταχάου που τον έζησα για τρία περίπου χρόνια, μέσα σε κείνες τις δύσκολες συνθήκες, μπορώ να πω πως ήταν ένας σύντροφος απλός σαν κι εμάς. Ποτέ δεν ήθελε να επιβάλλει τη γνώμη του με την ιδιότητα του αρχηγού. Σε άκουγε προσεκτικά και προσπαθούσε με παραδείγματα και υπομονή ν’ αποδείξει ότι δεν ήταν όπως τα’ λεγες τα πράγματα, εάν είχες άδικο κάπου».
Σε άλλο σημείου του βιβλίου του, ο Β. Παπανίκας μιλά στον Παντελή Κυπριανού για τη ζωή του. Αναφερόμενος στον Ζαχαριάδη, λέει χαρακτηριστικά: «Και μπορώ να σου πω ότι αν ζήσαν οι Έλληνες εκεί μέσα, ζήσαν από πλείστον στον Ζαχαριάδη»… Είχε τους δικούς του Γερμανούς, τους κομμουνιστές. Θυμάμαι όταν μας πρωτοπήγανε στα βουνά. Ήμασταν καραντίνα ώσπου να ταχτοποιηθεί το πού θα πάμε, αν θα μείνουμε στο στρατόπεδο, αν θα μείνουμε, αν θα φύγουμε. Αυτή η δουλειά έγινε μέσω του Ζαχαριάδη. Ήρθε ένας Γερμανός από τα ζυγά τα μπλόκα, Ρίχαρτ τον λέγανε, παλιός κομμουνιστής. Ζήτησε εμένα, με πήρε και με πήγε δήθεν για καθαριστή στο μπλοκ για να μην ταλαιπωρούμαι μέσα. Ο Ζαχαριάδης του είπε «Σύρε πάρ ’τον για να μην ταλαιπωρείται εκεί». Ύστερα παίρναμε το φαγητό-στα διπλά τα μπλοκ τρώγαμε καλύτερα απ’ ό,τι στα βουνά – και πηγαίναμε να δώσουμε στους δικούς φάνε γιατί πεινάγανε. Και τον έβλεπα πώς έκανε για τους Γκρεκ, Γκρίχεν. Να τους πάμε φαΐ, «έσεν» έλεγε. Ωραίος, πολύ ωραίος σύντροφος».
«Είχε πράγματι αρκετές αρετές κι ένα μυαλό φωτεινό. Θυμάμαι στο μπουντρούμι της Ασφάλειας (ενν. στην Αθήνα, επί Μανιαδάκη) που με βοήθησε. Ήταν «θηλυκό» μυαλό, πολυμήχανος, γενναίος, δυνατός, εύχαρις, αγαπητός στην παρέα και μεγάλο πειραχτήρι. Στο Νταχάου που τον έζησα για τρία περίπου χρόνια, μέσα σε κείνες τις δύσκολες συνθήκες, μπορώ να πω πως ήταν ένας σύντροφος απλός σαν κι εμάς. Ποτέ δεν ήθελε να επιβάλλει τη γνώμη του με την ιδιότητα του αρχηγού. Σε άκουγε προσεκτικά και προσπαθούσε με παραδείγματα και υπομονή ν’ αποδείξει ότι δεν ήταν όπως τα’ λεγες τα πράγματα, εάν είχες άδικο κάπου».
Σε άλλο σημείου του βιβλίου του, ο Β. Παπανίκας μιλά στον Παντελή Κυπριανού για τη ζωή του. Αναφερόμενος στον Ζαχαριάδη, λέει χαρακτηριστικά: «Και μπορώ να σου πω ότι αν ζήσαν οι Έλληνες εκεί μέσα, ζήσαν από πλείστον στον Ζαχαριάδη»… Είχε τους δικούς του Γερμανούς, τους κομμουνιστές. Θυμάμαι όταν μας πρωτοπήγανε στα βουνά. Ήμασταν καραντίνα ώσπου να ταχτοποιηθεί το πού θα πάμε, αν θα μείνουμε στο στρατόπεδο, αν θα μείνουμε, αν θα φύγουμε. Αυτή η δουλειά έγινε μέσω του Ζαχαριάδη. Ήρθε ένας Γερμανός από τα ζυγά τα μπλόκα, Ρίχαρτ τον λέγανε, παλιός κομμουνιστής. Ζήτησε εμένα, με πήρε και με πήγε δήθεν για καθαριστή στο μπλοκ για να μην ταλαιπωρούμαι μέσα. Ο Ζαχαριάδης του είπε «Σύρε πάρ ’τον για να μην ταλαιπωρείται εκεί». Ύστερα παίρναμε το φαγητό-στα διπλά τα μπλοκ τρώγαμε καλύτερα απ’ ό,τι στα βουνά – και πηγαίναμε να δώσουμε στους δικούς φάνε γιατί πεινάγανε. Και τον έβλεπα πώς έκανε για τους Γκρεκ, Γκρίχεν. Να τους πάμε φαΐ, «έσεν» έλεγε. Ωραίος, πολύ ωραίος σύντροφος».
Ένας άλλος συγκρατούμενός του, ο Γιαννιώτης Δημήτρης Σωτηριάδης, σε συνέντευξή του στον, ελληνομαθή, Γερμανό ιστορικό Christoph U. Schminck - Gustavus, είπε:
-«Ναι φυσικά και τον συνάντησα. Και πολλές φορές. Τον γνώριζα και πολύ καλά!»
«Εργαζόταν και ο Ζαχαριάδης στο ραφτάδικο»;
«Όχι, ήταν σε άλλο τμήμα. Αλλά τον είχα γνωρίσει από την πρώτη κιόλας νύχτα στο Νταχάου. Καθώς στεκόμασταν και περιμέναμε στο κρύο, γύρω στο ξημέρωμα ήρθε κάποιος κρυφά και μας είπε γρήγορα στα ελληνικά: «Σε λίγο θα’ ρθουν και θα σας ρωτήσουν αν κάποιος από σας πάσχει από μαλάρια (ελονοσία). Να πείτε όχι, ακόμη και αν κάποιος πάσχει. Διαφορετικά θα σας κάνουν πειραματόζωα.
Μετά τον πόλεμο, όταν βρέθηκα πάλι στην Ελλάδα διάβασα σε μια εφημερίδα πως αυτό ήταν αλήθεια. Και μάλιστα έγραφε και το όνομα του γιατρού που χρησιμοποιούσε τους κρατούμενος για ιατρικά πειράματα. Όλα αυτά όμως τα διάβασα μόνο στις εφημερίδες».
-«Ναι φυσικά και τον συνάντησα. Και πολλές φορές. Τον γνώριζα και πολύ καλά!»
«Εργαζόταν και ο Ζαχαριάδης στο ραφτάδικο»;
«Όχι, ήταν σε άλλο τμήμα. Αλλά τον είχα γνωρίσει από την πρώτη κιόλας νύχτα στο Νταχάου. Καθώς στεκόμασταν και περιμέναμε στο κρύο, γύρω στο ξημέρωμα ήρθε κάποιος κρυφά και μας είπε γρήγορα στα ελληνικά: «Σε λίγο θα’ ρθουν και θα σας ρωτήσουν αν κάποιος από σας πάσχει από μαλάρια (ελονοσία). Να πείτε όχι, ακόμη και αν κάποιος πάσχει. Διαφορετικά θα σας κάνουν πειραματόζωα.
Μετά τον πόλεμο, όταν βρέθηκα πάλι στην Ελλάδα διάβασα σε μια εφημερίδα πως αυτό ήταν αλήθεια. Και μάλιστα έγραφε και το όνομα του γιατρού που χρησιμοποιούσε τους κρατούμενος για ιατρικά πειράματα. Όλα αυτά όμως τα διάβασα μόνο στις εφημερίδες».
Από την πρώτη νύχτα ο Ζαχαριάδης μας έδωσε και άλλη μια σημαντική συμβουλή. Πολύ βιαστικά μας ψιθύρισε: «Αν είσαστε φοιτητές ή υπάλληλοι, να πείτε κάποιο άλλο επάγγελμα, κάποια πρακτική, χειρωνακτική δουλειά και ας μην την ξέρετε. Αλλιώς θα σας δώσουν τις χειρότερες δουλειές!».
Ο Δ. Σωτηριάδης, σε σχετική ερώτηση του Γερμανού ιστορικού, αν ο Ζαχαριάδης ήταν καταδότης και πράκτορας των ναζί, όπως κατηγορήθηκε, απάντησε υψώνοντας τη φωνή του: «Όχι, όχι, όλα ψέματα! Ούτε μια λέξη δεν είναι αλήθεια!».
Ένας άλλος συγκρατούμενος του Ζαχαριάδη στο Νταχάου, ήταν ο Ιταλός Giovanni Melodia. Μίλησε κι αυτός στον Christoph U. Schminck-Gustavus.
Είπε ότι ο Ζαχαριάδης δέχτηκε να τον συμπεριλάβει, αν και δεν ήταν Έλληνας, σε έναν κατάλογο δέκα κρατουμένων υπό διάσωση. Διαφορετικά, ο Melodia θα μεταφερόταν μαζί με άλλους στο Μπούχενβαλντ, ένα άλλο στρατόπεδο συγκέντρωσης κοντά στη Βαϊμάρη, όπου πιθανότατα θα τους εκτελούσαν. Ο Melodia, είπε για όσα λέχθηκαν ή γράφτηκαν για τον Ζαχαριάδη, πως έπινε μπίρες με τη ναζιστική φρουρά και κατέγραφε τα πολύτιμα αντικείμενα των κρατουμένων, ανάμεσά τους και τα χρυσά δόντια: «Η εντύπωσή μου από τον Ζαχαριάδη ήταν καλή. Ήταν άνθρωπος εξαιρετικά αυστηρός και άτεγκτος, ίσως μάλιστα στενόμυαλος, αλλά σε καμία περίπτωση κακός χαρακτήρας. Η ιστορία με τα χρυσά δόντια και η υπόθεση με την παράδοση αντικειμένων αξίας, μου φαίνονται εντελώς απίθανες».
Ωστόσο, στη συνέχεια, είπε τα εξής:
Ο Δ. Σωτηριάδης, σε σχετική ερώτηση του Γερμανού ιστορικού, αν ο Ζαχαριάδης ήταν καταδότης και πράκτορας των ναζί, όπως κατηγορήθηκε, απάντησε υψώνοντας τη φωνή του: «Όχι, όχι, όλα ψέματα! Ούτε μια λέξη δεν είναι αλήθεια!».
Ένας άλλος συγκρατούμενος του Ζαχαριάδη στο Νταχάου, ήταν ο Ιταλός Giovanni Melodia. Μίλησε κι αυτός στον Christoph U. Schminck-Gustavus.
Είπε ότι ο Ζαχαριάδης δέχτηκε να τον συμπεριλάβει, αν και δεν ήταν Έλληνας, σε έναν κατάλογο δέκα κρατουμένων υπό διάσωση. Διαφορετικά, ο Melodia θα μεταφερόταν μαζί με άλλους στο Μπούχενβαλντ, ένα άλλο στρατόπεδο συγκέντρωσης κοντά στη Βαϊμάρη, όπου πιθανότατα θα τους εκτελούσαν. Ο Melodia, είπε για όσα λέχθηκαν ή γράφτηκαν για τον Ζαχαριάδη, πως έπινε μπίρες με τη ναζιστική φρουρά και κατέγραφε τα πολύτιμα αντικείμενα των κρατουμένων, ανάμεσά τους και τα χρυσά δόντια: «Η εντύπωσή μου από τον Ζαχαριάδη ήταν καλή. Ήταν άνθρωπος εξαιρετικά αυστηρός και άτεγκτος, ίσως μάλιστα στενόμυαλος, αλλά σε καμία περίπτωση κακός χαρακτήρας. Η ιστορία με τα χρυσά δόντια και η υπόθεση με την παράδοση αντικειμένων αξίας, μου φαίνονται εντελώς απίθανες».
Ωστόσο, στη συνέχεια, είπε τα εξής:
«Βέβαια δεν γνωρίζω τι συνέβη αργότερα, δηλαδή μετά τη ρήξη ανάμεσα σ’ αυτόν και τους συντρόφους του. Μετά τη σύγκρουση αυτή ο Ζαχαριάδης εξαφανίστηκε αιφνιδίως. Δεν άκουσα πλέον τίποτε γι΄ αυτόν και τον ξαναείδα μόνο μια φορά. Τότε δούλευε στο ξυλουργείο. Ίσως η ρήξη με τους συντρόφους του να ήταν και γι’ αυτόν ένα σοκ-ποιος ξέρει; … Δεν γνωρίζω εάν μετά τη ρήξη με τους συντρόφους του άλλαξε ρότα ή αν έγινε χαφιές των ναζί, αυτό φυσικά δεν μπορώ να το γνωρίζω. Μου φαίνεται όμως πως αυτή η κατηγορία δεν ταιριάζει καθόλου με τα γεγονότα».
Πολλές συζητήσεις, προκάλεσε το βιβλίο του Πάνου Ι. Καλλιδώνη, που υπήρξε Γραμματέας της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης (ΠΟΑΕΑ), στο οποίο ο συγκρατούμενος του Ζαχαριάδη Νίκος Βογόπουλος, τον κατηγορεί ότι φορούσε ένα καινούργιο μπλε παλτό το οποίο είχε πάρει από έναν Εβραίο.
Όταν ο Βογόπουλος ζήτησε από τον Ζαχαριάδη να φροντίσει να δίνεται στους κρατούμενους καλύτερα φαγητό, εκείνος του απάντησε: «Εσύ νεαρέ δεν ξέρεις τι θα ειπεί πολιτική σκοπιμότητα».
Ο 17χρονος τότε Βογόπουλος, απάντησε: «Η πολιτική σκοπιμότητα λέει καλοπερνάς εσύ και εμάς να μας πετάνε στους φούρνους;».
«Επειδή κάνεις τον έξυπνο, τώρα θα ιδείς τι θα πάθεις», είπε ο Ζαχαριάδης.
Μετά από δύο μέρες στάλθηκε στο στρατόπεδο Vilsheim για εξόντωση. Μετά από πολλές περιπέτειες, ο Βογόπουλος κατάφερε να σωθεί.
Ο Scminck-Gustavus τον βρήκε στην Αθήνα και επιβεβαίωσε όσα είχε πει στον Καλλιδώνη. Πρόσθεσε μάλιστα, ότι ο Ζαχαριάδης όπως και ο στρατάρχης Παπάγος, ζούσε σε μία από τις 10 επαύλεις που υπήρχαν στο Νταχάου. Καθεμία είχε καθιστικό, κρεβατοκάμαρα κλπ.
Στο βιβλίο του Καλλιδώνη, ένας άλλος συγκρατούμενος του Ζαχαριάδη, ο Κοσμάς Τζίφος, χαρακτήριζε τον ηγέτη του Κ.Κ.Ε. «πράκτορα και συνεργάτη των ναζί που έπινε τις μπίρες του με τους Γερμαναράδες».
Πολλές συζητήσεις, προκάλεσε το βιβλίο του Πάνου Ι. Καλλιδώνη, που υπήρξε Γραμματέας της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης (ΠΟΑΕΑ), στο οποίο ο συγκρατούμενος του Ζαχαριάδη Νίκος Βογόπουλος, τον κατηγορεί ότι φορούσε ένα καινούργιο μπλε παλτό το οποίο είχε πάρει από έναν Εβραίο.
Όταν ο Βογόπουλος ζήτησε από τον Ζαχαριάδη να φροντίσει να δίνεται στους κρατούμενους καλύτερα φαγητό, εκείνος του απάντησε: «Εσύ νεαρέ δεν ξέρεις τι θα ειπεί πολιτική σκοπιμότητα».
Ο 17χρονος τότε Βογόπουλος, απάντησε: «Η πολιτική σκοπιμότητα λέει καλοπερνάς εσύ και εμάς να μας πετάνε στους φούρνους;».
«Επειδή κάνεις τον έξυπνο, τώρα θα ιδείς τι θα πάθεις», είπε ο Ζαχαριάδης.
Μετά από δύο μέρες στάλθηκε στο στρατόπεδο Vilsheim για εξόντωση. Μετά από πολλές περιπέτειες, ο Βογόπουλος κατάφερε να σωθεί.
Ο Scminck-Gustavus τον βρήκε στην Αθήνα και επιβεβαίωσε όσα είχε πει στον Καλλιδώνη. Πρόσθεσε μάλιστα, ότι ο Ζαχαριάδης όπως και ο στρατάρχης Παπάγος, ζούσε σε μία από τις 10 επαύλεις που υπήρχαν στο Νταχάου. Καθεμία είχε καθιστικό, κρεβατοκάμαρα κλπ.
Στο βιβλίο του Καλλιδώνη, ένας άλλος συγκρατούμενος του Ζαχαριάδη, ο Κοσμάς Τζίφος, χαρακτήριζε τον ηγέτη του Κ.Κ.Ε. «πράκτορα και συνεργάτη των ναζί που έπινε τις μπίρες του με τους Γερμαναράδες».
Ο Sminck-Gustavus, τον εντόπισε στο Μεγαλοχώρι Τρικάλων. Εκεί, ο Τζίφος του είπε πως η επιστολή που δημοσιεύεται στο βιβλίο του Καλλιδώνη «Γίγαντες και Προδότες της Εθνικής Αντιστάσεως» και έχει την υπογραφή του, είναι πλαστογραφημένη και ο ίδιος δεν γνωρίζει τίποτα για «οικειότητες» του Ζαχαριάδη με τους Γερμανούς.
Μάλιστα είπε ότι ο Ζαχαριάδης βοηθούσε τους συγκρατούμενούς του: «Να, καμία φορά ο Ζαχαριάδης φρόντιζε να πάρουμε περισσότερο φαγητό. Πεινούσαμε βλέπεις. Αυτός είχε κρυφές πηγές!».
Ο Μάρκος Βαφειάδης για τον Νίκο Ζαχαριάδη
Ο Μάρκος Βαφειάδης, δεν υπήρξε συγκρατούμενος του Ζαχαριάδη στο Νταχάου. Ωστόσο, αν και δεν αμφισβητεί τον Δ. Σωτηριάδη, αναφέρεται σε συζητήσεις του με αυτόν μετά την επιστροφή του απ’ τη Γερμανία.
Αναφέρεται επίσης στη δολοφονία του Γιώργου Κωνσταντινίδη (ή Ασημίδη), από την ΟΠΛΑ, τον Δεκέμβριο του 1944, αφήνοντας αιχμές για τον ρόλο του Ζαχαριάδη σ’ αυτήν, καθώς είχε διαφωνήσει με τον Ασημίδη και τον είχε διαγράψει από το Κ.Κ.Ε. Σίγουρα ο Ζαχαριάδης, είχε τρόπους να επικοινωνεί με ανθρώπους του στην Αθήνα από το Νταχάου, άρα δεν αποκλείεται να ήταν αυτός που έδωσε την εντολή για τη δολοφονία του Ασημίδη.
Όπως ανέφερε ο Βαφειάδης, μια φορά ο Ζαχαριάδης του είπε: «Οι Γερμανοί έχουν έναν ανώτερο πολιτισμό! Και ξέρεις γιατί; Διότι έχουν μία εξαιρετικά ανεπτυγμένη επιστημονική στρατιωτική τεχνική».
Μάλιστα είπε ότι ο Ζαχαριάδης βοηθούσε τους συγκρατούμενούς του: «Να, καμία φορά ο Ζαχαριάδης φρόντιζε να πάρουμε περισσότερο φαγητό. Πεινούσαμε βλέπεις. Αυτός είχε κρυφές πηγές!».
Ο Μάρκος Βαφειάδης για τον Νίκο Ζαχαριάδη
Ο Μάρκος Βαφειάδης, δεν υπήρξε συγκρατούμενος του Ζαχαριάδη στο Νταχάου. Ωστόσο, αν και δεν αμφισβητεί τον Δ. Σωτηριάδη, αναφέρεται σε συζητήσεις του με αυτόν μετά την επιστροφή του απ’ τη Γερμανία.
Αναφέρεται επίσης στη δολοφονία του Γιώργου Κωνσταντινίδη (ή Ασημίδη), από την ΟΠΛΑ, τον Δεκέμβριο του 1944, αφήνοντας αιχμές για τον ρόλο του Ζαχαριάδη σ’ αυτήν, καθώς είχε διαφωνήσει με τον Ασημίδη και τον είχε διαγράψει από το Κ.Κ.Ε. Σίγουρα ο Ζαχαριάδης, είχε τρόπους να επικοινωνεί με ανθρώπους του στην Αθήνα από το Νταχάου, άρα δεν αποκλείεται να ήταν αυτός που έδωσε την εντολή για τη δολοφονία του Ασημίδη.
Όπως ανέφερε ο Βαφειάδης, μια φορά ο Ζαχαριάδης του είπε: «Οι Γερμανοί έχουν έναν ανώτερο πολιτισμό! Και ξέρεις γιατί; Διότι έχουν μία εξαιρετικά ανεπτυγμένη επιστημονική στρατιωτική τεχνική».
Ο Βαφειάδης είπε στον Γερμανό ιστορικό, ότι ο Ζαχαριάδης ήταν άνθρωπος του Στάλιν και ότι πήγε οικειοθελώς στο Νταχάου, γιατί φοβόταν πως αν έμενε στην Αθήνα θα σκοτωνόταν.
«Σκότωναν τους ανθρώπους μας. Ανθρώπους οι οποίοι είχαν αγωνιστεί για το κόμμα, για τον σοσιαλισμό. Στο όνομα του Ζαχαριάδη! Ανθρώπους, οι οποίοι είχαν πιστέψει σ’ αυτόν! Τους δολοφονούσαν εν ψυχρώ, ενώ αυτός καθόταν στα αβγά του στο Νταχάου. Και μετά επιστρέφει και μας λέει τις μπασταρδοϊστορίες του! Ποτέ δεν θα το ξεχάσω! Ακόμη και σήμερα ηχεί στα αφτιά μου αυτό που μου είπε τότε: «Μόνο τους αδύναμους και τους ανίκανους για εργασία πετούσαν στα κρεματόρια. Αυτό είπε!»
Ο Μάρκος εξοργίστηκε και του απάντησε: «Σύντροφε Νίκο, τι λες εκεί; Ποιος έφταιγε για το γεγονός ότι οι άνθρωποι εξασθενούσαν και αρρώσταιναν και δεν μπορούσαν πλέον να δουλέψουν; Όταν ένας άνθρωπος δεν τρέφεται σωστά, δεν αρρωσταίνει και δεν εξασθενεί, ακόμη και όταν κάνει βαριές δουλειές».
Η επιστροφή του Ζαχαριάδη στην Αθήνα
«Σκότωναν τους ανθρώπους μας. Ανθρώπους οι οποίοι είχαν αγωνιστεί για το κόμμα, για τον σοσιαλισμό. Στο όνομα του Ζαχαριάδη! Ανθρώπους, οι οποίοι είχαν πιστέψει σ’ αυτόν! Τους δολοφονούσαν εν ψυχρώ, ενώ αυτός καθόταν στα αβγά του στο Νταχάου. Και μετά επιστρέφει και μας λέει τις μπασταρδοϊστορίες του! Ποτέ δεν θα το ξεχάσω! Ακόμη και σήμερα ηχεί στα αφτιά μου αυτό που μου είπε τότε: «Μόνο τους αδύναμους και τους ανίκανους για εργασία πετούσαν στα κρεματόρια. Αυτό είπε!»
Ο Μάρκος εξοργίστηκε και του απάντησε: «Σύντροφε Νίκο, τι λες εκεί; Ποιος έφταιγε για το γεγονός ότι οι άνθρωποι εξασθενούσαν και αρρώσταιναν και δεν μπορούσαν πλέον να δουλέψουν; Όταν ένας άνθρωπος δεν τρέφεται σωστά, δεν αρρωσταίνει και δεν εξασθενεί, ακόμη και όταν κάνει βαριές δουλειές».
Η επιστροφή του Ζαχαριάδη στην Αθήνα
Λίγες μέρες πριν οι Αμερικανοί μπουν στο Νταχάου και ελευθερώσουν τους κρατούμενους, ο Ζαχαριάδης έφυγε από το στρατόπεδο, άγνωστο πώς τα κατάφερε, και πήγε στο Μόναχο. Όταν επέστρεψε στο Νταχάου, είπε ότι εκεί είχε κάποιες συναντήσεις με άλλους κομμουνιστές. Την Πρωτομαγιά του 1945, όλοι οι κρατούμενοι στο Νταχάου ήταν ελεύθεροι. Ο Ζαχαριάδης έφυγε πρώτος. Με αεροπλάνο πήγε στο Παρίσι και με τη μεσολάβηση του ηγέτη του γαλλικού Κ.Κ. Maurice Thorez, με μεταγωγικό αεροσκάφος της RAF, έφτασε στην Ελευσίνα στις 29 Μαΐου 1945. Ο Β. Παπανίκος, γράφει ότι συναντήθηκε στην Ιταλία με τον ηγέτη του Κ.Κ. της γειτονικής χώρας Palmiro Togliatti. Τονίζει μάλιστα, ότι τόσο ο Thorez όσο και ο Togliatti του είπαν: «Προς Θεού, μην δημιουργήσετε καμία κατάσταση στη χώρα σας». Αυτό, του το είπε ο ίδιος ο Ζαχαριάδης.
Από την αποθέωση στην εξορία…
Όταν ήρθε στην Ελλάδα ο Ζαχαριάδης, έγινε δεκτός σαν ήρωας. Γνώριζε παντού την αποθέωση, ακόμα κι από ανθρώπους που δεν είχαν αριστερές πεποιθήσεις. Σταδιακά όμως, η λάμψη του είχε αρχίσει να ξεθωριάζει. Μεγάλο ρόλο σ’ αυτό έπαιξαν όσα άρχισαν να ακούγονται και να γράφονται για την παραμονή του στο Νταχάου. Ακόμα και το ότι το βάρος του ήταν γύρω στα 70 κιλά όταν επέστρεψε, ενώ άλλοι επέστρεφαν αποστεωμένοι, σχολιάστηκε. Κατηγορήθηκε και ως υπεύθυνος για την ήττα του ΔΣΕ και το 1956, και στο πλαίσιο της αποσταλινοποίησης του Κ.Κ.Ε., αποπέμφθηκε από την ηγεσία του Κ.Κ.Ε. ως «αντικομματικό, φραξιονιστικό, αντιδιεθνιστικό και εχθρικό στοιχείο». Εξορίστηκε και όπως αναφέραμε παραπάνω, αυτοκτόνησε το 1973.
Ο ίδιος, παρά τις επίμονες ερωτήσεις που δεχόταν, δεν μίλησε ποτέ για το Νταχάου. Μόνο στον Γιώργη Σιάντο είπε κάποια στιγμή: «Είχα κάνει τους Γερμανούς να με σέβονται. Τους σεβόμουν κι εγώ. Είχα τις σχέσεις που έπρεπε να έχω, για το καλό και των άλλων κομμουνιστών του Νταχάου…».
Πηγές: Christoph V. Schminck-Gustavus, «ΝΤΑΧΑΟΥ- Έλληνες κρατούμενοι και ο Νίκος Ζαχαριάδης», Εκδόσεις Φιλίστωρ, 2004.
Ιάσονας Χανδρινός, «Η Ομηρία του Ζαχαριάδη στο Νταχάου-Μια σκοτεινή περίοδος», άρθρο στο περιοδικό «Ιστορικά Θέματα», τ. 116, Ιούλιος 2012
ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΠΑΝΙΚΟΣ, «Ο Νίκος Ζαχαριάδης στο Νταχάου», Εκδόσεις Φιλίστωρ, 1999.
Από την αποθέωση στην εξορία…
Όταν ήρθε στην Ελλάδα ο Ζαχαριάδης, έγινε δεκτός σαν ήρωας. Γνώριζε παντού την αποθέωση, ακόμα κι από ανθρώπους που δεν είχαν αριστερές πεποιθήσεις. Σταδιακά όμως, η λάμψη του είχε αρχίσει να ξεθωριάζει. Μεγάλο ρόλο σ’ αυτό έπαιξαν όσα άρχισαν να ακούγονται και να γράφονται για την παραμονή του στο Νταχάου. Ακόμα και το ότι το βάρος του ήταν γύρω στα 70 κιλά όταν επέστρεψε, ενώ άλλοι επέστρεφαν αποστεωμένοι, σχολιάστηκε. Κατηγορήθηκε και ως υπεύθυνος για την ήττα του ΔΣΕ και το 1956, και στο πλαίσιο της αποσταλινοποίησης του Κ.Κ.Ε., αποπέμφθηκε από την ηγεσία του Κ.Κ.Ε. ως «αντικομματικό, φραξιονιστικό, αντιδιεθνιστικό και εχθρικό στοιχείο». Εξορίστηκε και όπως αναφέραμε παραπάνω, αυτοκτόνησε το 1973.
Ο ίδιος, παρά τις επίμονες ερωτήσεις που δεχόταν, δεν μίλησε ποτέ για το Νταχάου. Μόνο στον Γιώργη Σιάντο είπε κάποια στιγμή: «Είχα κάνει τους Γερμανούς να με σέβονται. Τους σεβόμουν κι εγώ. Είχα τις σχέσεις που έπρεπε να έχω, για το καλό και των άλλων κομμουνιστών του Νταχάου…».
Πηγές: Christoph V. Schminck-Gustavus, «ΝΤΑΧΑΟΥ- Έλληνες κρατούμενοι και ο Νίκος Ζαχαριάδης», Εκδόσεις Φιλίστωρ, 2004.
Ιάσονας Χανδρινός, «Η Ομηρία του Ζαχαριάδη στο Νταχάου-Μια σκοτεινή περίοδος», άρθρο στο περιοδικό «Ιστορικά Θέματα», τ. 116, Ιούλιος 2012
ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΠΑΝΙΚΟΣ, «Ο Νίκος Ζαχαριάδης στο Νταχάου», Εκδόσεις Φιλίστωρ, 1999.
Μιχάλης Στούκας
ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ