Πέντε μήνες μετά τις εκλογές του Ιανουαρίου του 2015, μετά από πέντε μήνες διαπραγματεύσεων και... δημιουργικής ασάφειας, η ώρα της αλήθειας φθάνει.
Το ημερολόγιο έδειχνε 27 Ιουνίου 2015.
Η ανακοίνωση του δημοψηφίσματος από τον Αλέξη Τσίπρα ήρθε σαν κεραυνός εν αιθρία. Η απόφαση να τεθεί η πρόταση των δανειστών σε λαϊκή ψηφοφορία, με ελάχιστο χρόνο προετοιμασίας, προκάλεσε πανικό στις αγορές και στην κοινωνία.
Το ερώτημα του δημοψηφίσματος ήταν αρκετά τεχνικό και εκτενές: αφορούσε το αν πρέπει να γίνει αποδεκτό το «Σχέδιο Συμφωνίας» των τριών θεσμών (ΕΕ, ΕΚΤ, ΔΝΤ) όπως προτάθηκε στο Eurogroup της 25/6/2015, με δύο συνημμένα κείμενα (σχετικά με μεταρρυθμίσεις και ανάλυση βιωσιμότητας χρέους). Στην πράξη, όμως, συνοψιζόταν σε ένα «Ναι» ή «Όχι» στην πρόταση των δανειστών.
Η κυβέρνηση ξεκαθάρισε ότι η ίδια τάσσεται υπέρ του «Όχι», δηλαδή της απόρριψης των όρων, επιδιώκοντας με ένα ισχυρό λαϊκό «όχι» να ενισχύσει τη διαπραγματευτική της θέση. Από την άλλη, προειδοποίησε ότι μια νίκη του «Ναι» θα σήμαινε αποδοχή νέας λιτότητας.
Σαν σήμερα ο "λυτρωτής"... pic.twitter.com/xMglTVA4iw
— Ομάδα Αλήθειας (@omadaalithias) June 27, 2025
Αξίζει να σημειωθεί ότι η απόφαση για δημοψήφισμα πάρθηκε μονομερώς από την ελληνική πλευρά – ο κ. Τσίπρας δεν είχε προϊδεάσει τους Ευρωπαίους ομολόγους του, ούτε ζήτησε προηγούμενα έγκριση από το Eurogroup για παράταση του προγράμματος πέραν της 30ής Ιουνίου. Αυτό έκανε την εξαγγελία ακόμη πιο δραματική και αιφνίδια, με πολλούς να μιλούν για κίνηση-σοκ που αιφνιδίασε την Ευρώπη.
Οι Έλληνες πολίτες, αντιμέτωποι με την αβεβαιότητα, σχημάτισαν ουρές στα ΑΤΜ για να αποσύρουν ό,τι μπορούσαν από τις καταθέσεις τους, ενώ τα capital controls επιβλήθηκαν, περιορίζοντας τις αναλήψεις στα 60 ευρώ ημερησίως. Το Χρηματιστήριο της Αθήνας παρέμεινε κλειστό για περισσότερο από έναν μήνα, από τις 29 Ιουνίου μέχρι τις 3 Αυγούστου 2015, μια πρωτοφανής περίοδος αδράνειας για ένα ανεπτυγμένο χρηματιστήριο.
Όταν η αγορά τελικά επαναλειτούργησε, η πτώση ήταν ιστορική. Ο Γενικός Δείκτης κατέγραψε πτώση -16,23% την πρώτη ημέρα, ένα ρεκόρ που παραμένει αξεπέραστο μέχρι σήμερα. Οι ελληνικές τράπεζες, πυλώνες του χρηματιστηριακού δείκτη, υπέστησαν τεράστιες απώλειες, ενώ οι επενδυτές, εγχώριοι και ξένοι, είδαν τις αποταμιεύσεις τους να εξανεμίζονται. Η εμπιστοσύνη στην αγορά είχε κλονιστεί ανεπανόρθωτα, και η Ελλάδα εισήλθε σε μια περίοδο βαθιάς ύφεσης.
Καταστροφή και ανασφάλεια
Η επιβολή των capital controls είχε δραματικές συνέπειες για την ελληνική οικονομία. Χιλιάδες επιχειρήσεις, ιδιαίτερα μικρομεσαίες, αναγκάστηκαν να κλείσουν, καθώς η έλλειψη ρευστότητας έπληξε τις συναλλαγές και την καθημερινή τους λειτουργία. Οι εισαγωγές αγαθών και πρώτων υλών σταμάτησαν, ενώ οι εξαγωγές υπέστησαν σοβαρό πλήγμα λόγω της αδυναμίας πρόσβασης σε κεφάλαια. Οι εργαζόμενοι βρέθηκαν αντιμέτωποι με απολύσεις, μειώσεις μισθών και αβεβαιότητα για το μέλλον. Η εικόνα των πολιτών που περίμεναν ώρες στα ΑΤΜ για να αποσύρουν 20 ή 60 ευρώ έγινε το σύμβολο μιας εποχής που σημάδεψε τη συλλογική μνήμη.
Η κρίση του 2015 δεν ήταν μόνο οικονομική, αλλά και ψυχολογική. Η εμπιστοσύνη στο τραπεζικό σύστημα και στις πολιτικές αποφάσεις κλονίστηκε, ενώ η Ελλάδα απομονώθηκε περαιτέρω από τις διεθνείς αγορές. Οι ξένοι επενδυτές αποχώρησαν μαζικά, και το Χρηματιστήριο της Αθήνας έγινε συνώνυμο της αστάθειας και του ρίσκου.
Η ιστορική σημασία του δημοψηφίσματος και τα επακόλουθα
Το δημοψήφισμα της 5ης Ιουλίου 2015 διεξήχθη κανονικά, καταγράφοντας μια από τις πιο καθοριστικές στιγμές στη σύγχρονη ελληνική ιστορία. Η συμμετοχή των πολιτών ήταν υψηλή (62,5%).
Το αποτέλεσμα ήταν ένας θρίαμβος του κυβερνητικού στρατοπέδου: το 61,31% των ψηφοφόρων ψήφισε «Όχι», απορρίπτοντας την πρόταση των θεσμών, ενώ 38,69% ψήφισε «Ναι». Το «Όχι» επικράτησε σε όλες τις εκλογικές περιφέρειες της χώρας, στέλνοντας ηχηρό μήνυμα. Το πολιτικό σοκ ήταν τεράστιο.
Το ίδιο βράδυ, ο Αντώνης Σαμαράς ανακοίνωσε την παραίτησή του από την ηγεσία της Νέας Δημοκρατίας, αναλαμβάνοντας την ευθύνη για την ήττα της γραμμής του «Ναι». Εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες που στήριξαν το «Όχι» ξεχύθηκαν στους δρόμους, κυρίως στην Αθήνα και άλλες μεγάλες πόλεις, πανηγυρίζοντας το αποτέλεσμα με ελληνικές σημαίες και συνθήματα.
Η ατμόσφαιρα το βράδυ εκείνο ήταν ηλεκτρισμένη – πολλοί ένιωσαν ότι γράφεται ιστορία, ότι η Ελλάδα όρθωσε ανάστημα απέναντι στη λιτότητα.
Το «όχι» που έγινε «ναι»
Ωστόσο, οι εξελίξεις μετά το δημοψήφισμα επιφύλασσαν μια αντιστροφή πρωτοφανή. Παρά τη σαφή λαϊκή εντολή για απόρριψη των όρων, η κυβέρνηση Τσίπρα μέσα σε λίγες ημέρες επέστρεψε στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων.
Με τις τράπεζες σε ασφυξία και την οικονομία παραλυμένη, ο πρωθυπουργός βρέθηκε μπροστά σε πολύ σκληρά διλήμματα από τους Ευρωπαίους. Τελικά, τη νύχτα της 12ης προς 13η Ιουλίου 2015, ύστερα από έναν μαραθώνιο στις Βρυξέλλες, ο κ. Τσίπρας συμφώνησε σε ένα νέο πακέτο διάσωσης – το τρίτο μνημόνιο – με όρους ακόμη αυστηρότερους από εκείνους που είχαν απορρίψει οι ψηφοφόροι στο δημοψήφισμα.
Η στροφή αυτή χαρακτηρίστηκε από πολλούς ως «kolotoumba», δηλαδή θεαματική κυβίστηση: η κυβέρνηση, ενώ είχε υποστηρίξει το «Όχι», βρέθηκε να υπογράφει συμφωνία λιτότητας λίγο αργότερα.
Ο ίδιος ο Υπουργός Οικονομικών Γιάνης Βαρουφάκης, ένθερμος υποστηρικτής του «Όχι», παραιτήθηκε την επομένη του δημοψηφίσματος, ανοίγοντας τον δρόμο για αυτή τη μεταστροφή στην προσέγγιση της κυβέρνησης. Το τρίτο μνημόνιο εγκρίθηκε τον Αύγουστο του 2015 από τη Βουλή, αλλά προκάλεσε διάσπαση στον ΣΥΡΙΖΑ (περίπου 40 βουλευτές του κυβερνώντος κόμματος διαφώνησαν), οδηγώντας τον κ. Τσίπρα να προκηρύξει πρόωρες εκλογές τον Σεπτέμβριο του 2015.
Σε ιστορικό επίπεδο, το δημοψήφισμα του 2015 άφησε βαθύ αποτύπωμα. Ήταν η κορύφωση της ελληνικής κρίσης χρέους και συγχρόνως ανέδειξε τον έντονο διχασμό στην ελληνική κοινωνία. Πολλοί το είδαν ως μια πράξη αντίστασης και διεκδίκησης της λαϊκής κυριαρχίας απέναντι στην ευρωπαϊκή οικονομική ορθοδοξία. Άλλοι το χαρακτήρισαν ανεύθυνο τυχοδιωκτισμό που κόστισε ακριβά στην οικονομία και έφερε τη χώρα στο χείλος του Grexit.
Το βέβαιο είναι ότι η εβδομάδα από τις 27 Ιουνίου έως τις 5 Ιουλίου 2015 υπήρξε μια από τις πιο δραματικές της μεταπολιτευτικής Ελλάδας – «μια εβδομάδα του φόβου και των κλειστών τραπεζών», όπως γράφτηκε χαρακτηριστικά. Το δημοψήφισμα χώρισε την Ελλάδα στα δύο, με πληγές που σε κάποιο βαθμό διατηρήθηκαν τα επόμενα χρόνια.
Εν τέλει, η κυβέρνηση Τσίπρα, παρά την αλλαγή πορείας, παρέμεινε στην εξουσία και κέρδισε εκ νέου τις εκλογές του Σεπτεμβρίου 2015, εφαρμόζοντας όμως πλέον μνημονιακές πολιτικές. Η Ελλάδα πέτυχε να αποφύγει την έξοδο από το ευρώ, αλλά πλήρωσε βαρύ τίμημα σε ύφεση και νέα μέτρα.