Την ιστορική μνήμη της μαύρης περιόδου του Εμφυλίου ξύπνησε ο εντοπισμός 6 ομαδικών τάφων στον συνήθη τόπο εκτελέσεων έξω από τις διαβόητες φυλακές της Θεσσαλονίκης
Την ιστορική μνήμη της μαύρης περιόδου του Εμφυλίου ξύπνησε ο εντοπισμός έξι ομαδικών τάφων στον «συνήθη τόπο» εκτελέσεων πολιτικών κρατουμένων, έξω από τις διαβόητες φυλακές του Επταπυργίου (Γεντί Κουλέ). Συνολικά 33 σκελετοί έχουν εντοπιστεί, πάνω από 400 εκτιμάται ότι ήταν όσοι δικάστηκαν και εκτελέστηκαν κατά την περίοδο από το 1946 έως το 1954. Πλέον γίνεται προσπάθεια έστω αυτοί να αποκτήσουν ξανά ταυτότητα μέσω του DNA και ίσως κάποιες οικογένειες να βάλουν τέλος στην ιστορία της αναζήτησης.
Ενα γυναικείο παπούτσι, δηλωτικό του φύλου του ανθρώπου που με αυτό έκανε τα τελευταία του βήματα στη ζωή, προτού σταθεί μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα του Εκτακτου Στρατοδικείου Θεσσαλονίκης, είναι το μοναδικό αντικείμενο που βρέθηκε σε έναν από τους μέχρι στιγμής έξι ομαδικούς τάφους που εντοπίστηκαν διαδοχικά από τα τέλη Δεκεμβρίου έως πρόσφατα απέναντι από το Επταπύργιο.
Ιστορική ειρωνεία; Οι λάκκοι μέσα στους οποίους είχαν παραχωθεί άνθρωποι που εκτελέστηκαν την περίοδο του Εμφυλίου βρέθηκαν γύρω από το Μνημείο Εθνικής Αντίστασης, απέναντι από το Επταπύργιο, που έχει δημιουργήσει ο Δήμος Νεάπολης-Συκεών. Εως τώρα έχουν εντοπιστεί συνολικά 33 σκελετοί.
«Κάναμε εργασίες ανάπλασης στον χώρο που περικλείεται από τις οδούς Κανάρη, Σολωμού και Μιαούλη όταν εντοπίστηκαν οι πρώτοι σκελετοί», περιγράφει στο «ΘΕΜΑ» ο δήμαρχος Νεάπολης-Συκεών, Σίμος Δανιηλίδης. «Οι εργασίες σταμάτησαν αμέσως, ειδοποιήσαμε την Αρχαιολογική Υπηρεσία που πολύ γρήγορα αποφάνθηκε ότι τα οστά ανήκουν σε ανθρώπους που είχαν πεθάνει και ταφεί εκεί πριν από 80-100 χρόνια το πολύ. Γνωρίζαμε ότι η συγκεκριμένη περιοχή χρησιμοποιούνταν κατά τα χρόνια του Εμφυλίου για την εκτέλεση πολιτικών κρατουμένων. Ετσι, παρότι δεν υπήρχε αρχαιολογικό ενδιαφέρον, ζητήσαμε τη συνδρομή της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας προκειμένου να συνεχίσουμε την ανασκαφή με τον ενδεδειγμένο τρόπο. Πράγματι, συνεχίσαμε με τη βοήθεια-επίβλεψη της αρχαιολόγου Σταυρούλας Τζεβρένη και το επόμενο διάστημα εντοπίσαμε συνολικά 33 σκελετούς. Μπορεί να μην υπάρχει αρχαιολογικό, αλλά είναι τεράστιο το ιστορικό και πολιτικό ενδιαφέρον», προσθέτει ο κ. Δανιηλίδης.
Η έρευνα Κουζινόπουλου
«Από τις ιστορικές πηγές γνωρίζουμε ότι κατά την περίοδο του Εμφυλίου, αλλά και μεταγενέστερα εκτελέστηκαν πάνω από 400 πολιτικοί κρατούμενοι στο Γεντί Κουλέ και είχαν θαφτεί, ή καλύτερα παραχωθεί, στη γύρω περιοχή που τότε ήταν ακατοίκητη, τα κοντινότερα σπίτια ήταν σε απόσταση περίπου 1,5 χιλιομέτρου», λέει ο δημοσιογράφος-συγγραφέας και ιστορικός ερευνητής Σπύρος Κουζινόπουλος. Το Γεντί Κουλέ υπήρξε για εκείνον αντικείμενο πολύχρονης έρευνας, η οποία αποτυπώνεται στο βιβλίο του «Γεντί Κουλέ, η Βαστίλη της Θεσσαλονίκης», που κυκλοφόρησε προχθές από τις εκδόσεις Ιανός. Το Επταπύργιο έκλεισε οριστικά το 1989, νωρίτερα ωστόσο ο κ. Κουζινόπουλος είχε πάρει ειδική άδεια για έρευνα και καταγραφή στοιχείων και δεδομένων από τα αρχεία της φυλακής.
Οπως λέει ο κ. Δανιηλίδης, η ανασκαφή θα συνεχιστεί βόρεια και ανατολικά των σημείων όπου αποκαλύφθηκαν οι ομαδικοί τάφοι. Για τον κ. Κουζινόπουλο, πάντως, δεν υπάρχουν μεγάλες προσδοκίες για τον εντοπισμό μεγαλύτερου αριθμού θυμάτων και σε καμία περίπτωση του συνόλου τους. «Κατά τη δεκαετία του ’60 και του ’70, στην περίοδο της χούντας, η ανοικοδόμηση στην περιοχή ήταν έντονη. Υπάρχουν μαρτυρίες ότι κατά το σκάψιμο θεμελίων έβρισκαν οστά, αλλά δεν τα παρέδιδαν, αφού δεν ρίσκαραν να καθυστερήσει η οικοδομή. Αντίθετα, τα παράχωναν ακόμη πιο βαθιά», εξηγεί. Σύμφωνα με τον ίδιο, τουλάχιστον 400 άνθρωποι που εκτελέστηκαν κατά τη γερμανική κατοχή είχαν θαφτεί ομαδικά σε άλλα σημεία, πιο οργανωμένα από τους λάκκους του Γεντί Κουλέ, που είναι λίγο πολύ γνωστά, αλλά δεν έχει γίνει ανακομιδή των οστών.
Γυναικείο παπούτσι που βρέθηκε σε ομαδικό τάφο
Οι 33 σκελετοί που εντοπίστηκαν
«Γυμνοί στους λάκκους»
«Ο μόνος χώρος που έχει απομείνει είναι ουσιαστικά εκεί όπου βρίσκεται το Μνημείο της Εθνικής Αντίστασης», σημειώνει ο συγγραφέας-ιστορικός.
Η αποκάλυψη του κρυμμένου μυστικού της Θεσσαλονίκης φέρνει στο φως και λεπτομέρειες από την αγριότητα που συνόδευε τις εκτελέσεις, βάσει των αποφάσεων του Εκτακτου Στρατοδικείου Θεσσαλονίκης. «Το γυναικείο παπούτσι είναι το μόνο αντικείμενο που εντοπίστηκε και δηλώνει το φύλο του θύματος. Δεν βρέθηκαν υπολείμματα ρούχων, αφού τους πετούσαν στους πρόχειρους λάκκους γυμνούς, αφαιρώντας τους έτσι και την αξιοπρέπεια μετά θάνατον», αναφέρει ο κ. Δανιηλίδης.
«Τους λάκκους τούς άνοιγαν ποινικοί κρατούμενοι που έπαιρναν το δικαίωμα να πάρουν από τους εκτελεσμένους ό,τι είχαν: κάποιο αντικείμενο, ρούχα, παπούτσια, ό,τι θα μπορούσαν ενδεχομένως είτε να χρησιμοποιήσουν, είτε να πουλήσουν στη φυλακή», εξηγεί ο κ. Κουζινόπουλος. Το Εκτακτο Στρατοδικείο Θεσσαλονίκης είχε αρμοδιότητα για τις περιοχές της Θεσσαλονίκης, της Ημαθίας, της Πιερίας και του Κιλκίς, ωστόσο μεταφέρονταν στο Επταπύργιο πολιτικοί κρατούμενοι-στελέχη της Αριστεράς και από φυλακές άλλων περιοχών, από τις οποίες κρινόταν ότι ήταν εύκολο να αποδράσουν και οι οποίες δεν θεωρούνταν τόσο «ασφαλείς».
«Οι σκελετοί που εντοπίστηκαν είναι σε καλή κατάσταση. Σε ορισμένα κρανία, μάλιστα, διακρίνεται και η οπή στο μέτωπο από τη χαριστική βολή, ενώ εντοπίστηκαν και σφαίρες. Με βάση τις οδοντοστοιχίες, τουλάχιστον έξι από τους σκελετούς ανήκουν σε ανηλίκους», διευκρινίζει ο ο κ. Δανιηλίδης. Ο Δήμος Νεάπολης-Συκεών ενημέρωσε από την πρώτη στιγμή και τη Γενική Αστυνομική Διεύθυνση Θεσσαλονίκης προκειμένου να γίνει έλεγχος DNA στα Εγκληματολογικά Εργαστήρια. Παράλληλα, έχει παροτρύνει όσους συγγενείς δεν έμαθαν ποτέ πού θάφτηκαν οι δικοί τους να επικοινωνούν στο τηλέφωνο 2323 313126 του δήμου, για να αφήνουν τα στοιχεία τους προκειμένου να διαπιστώσουν αν τους συνδέουν συγγενικοί δεσμοί με όσους εντοπίστηκαν στους ομαδικούς τάφους. «Ηδη έχουμε δεχτεί πολλά τηλεφωνήματα από ανθρώπους που τόσες δεκαετίες μετά αναζητούν την τύχη συγγενών τους που εκτελέστηκαν κατά τη μαύρη περίοδο του Εμφυλίου, αλλά και μεταγενέστερα, μέχρι το 1954-55», αναφέρει ο κ. Δανιηλίδης.
Εξόδιος ακολουθία
Σε αυτή την κατεύθυνση οι περισσότεροι από τους σκελετούς έχουν ήδη παραδοθεί στην Αστυνομία για έλεγχο και προσδιορισμό της ηλικίας και του χρόνου εκτέλεσης, ώστε να είναι στη διάθεση συγγενών και απογόνων, προκειμένου να γίνουν έλεγχοι και διασταυρώσεις DNA.
Παράλληλα, ο Δήμος Νεάπολης-Συκεών αναλαμβάνει πρωτοβουλία να γίνει ταφικό μνημείο στο σημείο όπου βρέθηκαν οι σκελετοί, ενώ έχει γίνει συνεννόηση με τη Μητρόπολη Νεαπόλεως-Σταυρουπόλεως να ψαλεί εξόδιος ακολουθία για τους ανθρώπους «που πήγαν αδιάβαστοι».
Δεν ήταν λίγοι, πάντως, εκείνοι που είχαν ζητήσει με επιμονή να πάρουν τα οστά των ανθρώπων τους. Ο κ. Κουζινόπουλος περιγράφει χαρακτηριστικά την περίπτωση του Επονίτη Νίκου Νικηφορίδη που εκτελέστηκε στις 3 Μαρτίου του 1951, στα 23 του χρόνια. Είχε εντοπίσει τον φάκελό του κατά την έρευνα που είχε κάνει στα αρχεία του Γεντί Κουλέ. «Ο Νίκος Νικηφορίδης ήταν από την Αθήνα, από το Παγκράτι, εκτελέστηκε μαζί με άλλους πέντε ανθρώπους και θάφτηκαν όλοι μαζί. Η κατηγορία σε βάρος του ήταν ότι συγκέντρωνε υπογραφές, μαζί με άλλους, μαθητές κυρίως, από τη Θεσσαλονίκη για την ειρήνη. Η μάνα του Ευγενία Νικηφορίδη είχε στείλει επιστολή στη Φρειδερίκη ζητώντας της τα οστά του παιδιού της, προκειμένου να τα θάψει στην Αθήνα, να έχει έναν τάφο να πηγαίνει ή έστω να της υποδειχθεί ο τόπος της ταφής, ώστε να κάνει ένα τρισάγιο και να βάλει έναν σταυρό στο σημείο. Το Παλάτι παρέπεμψε την επιστολή στο Γ’ Σώμα Στρατού, από εκεί πήγε στην 87η Στρατιωτική Διοίκηση, για να καταλήξει στη Διεύθυνση των Στρατιωτικών Φυλακών Επταπυργίου και να της δοθεί τελικά η απάντηση ότι δεν μπορούσε να γίνει διαλογή των οστών του παιδιού της, αφού είχε θαφτεί με άλλους πέντε. “Δεν ξέρουμε πού είναι τα κόκαλά του”, είπαν στη μάνα. “Και ως εκ τούτου η διαλογή των οστών του περί ου είναι αδύνατος παρά των οικείων του”, έλεγε στην απάντησή του ο διοικητής των Στρατιωτικών Φυλακών Θεσσαλονίκης Παντελής Κιντζονίδης, αφήνοντας ωστόσο ανοιχτή τη δυνατότητα να γίνει τρισάγιο: “Φρονούμεν ότι οι οικείοι του εκτελεσθέντος, συνεννοούμενοι μετά των αρμοδίων των εγκληματικών φυλακών, δύνανται να τελέσωσι τούτο”».
Εκτελέστηκε στα 17 της
Στο Επταπύργιο, που έγινε κολαστήριο και κατά τη διάρκεια της χούντας, κρατούνταν και δικάζονταν από το Εκτακτο Στρατοδικείο πολιτικοί κρατούμενοι, άνδρες και γυναίκες, ενήλικοι και ανήλικοι, παράλληλα με σκληρούς ποινικούς. Από τα ιστορικά τεκμήρια στοιχειοθετείται η εκτέλεση πέντε νεαρών γυναικών. Ανάμεσά τους ήταν η 17χρονη Ευπραξία Νικολαΐδου από το Σιδηρόκαστρο Σερρών. Οπως αφηγείται ο κ. Κουζινόπουλος, η οικογένεια του κοριτσιού είχε κυνηγηθεί από τους Βούλγαρους στον τόπο της και μετακινήθηκε στη Θεσσαλονίκη. Η Ευπραξία συνελήφθη το 1947, στα 16 της χρόνια, ως μέλος της Εθνικής Αλληλεγγύης, οργάνωσης-παρακλάδι του ΕΑΜ. Δικάστηκε από το Εκτακτο Στρατοδικείο και εκτελέστηκε μαζί με άλλες τέσσερις γυναίκες το 1948 φορώντας την ποδιά της του Γυμνασίου! Πριν από χρόνια μάλιστα ο συγγραφέας αναζήτησε την οικογένειά της στον τόπο καταγωγής της, χωρίς, όμως, αποτέλεσμα.
Οι εφημερίδες της εποχής αναφέρονταν στον «συνήθη τόπο» των εκτελέσεων, που δεν σταμάτησαν πριν από το 1954. Οι οικογένειες δεν μάθαιναν ουσιαστικά ποτέ πού είχαν θαφτεί οι δικοί τους. Με αποσπασματικές μαρτυρίες που συγκέντρωναν άφηναν αντικείμενα ή ένα λουλούδι ως σημάδι για τον «τάφο» των ανθρώπων τους. Ωστόσο, κανείς, όσο κι αν προσπαθούσε, όπως η μάνα του 23χρονου Νικηφορίδη, δεν κατάφερε να πάρει τη σορό εκτελεσμένου συγγενούς.
Η 17χρονη Ευπραξία δεν ήταν η μόνη ανήλικη που εκτελέστηκε κατά την περίοδο του Εμφυλίου έχοντας ζήσει νωρίτερα στο καλαστήριο του Επταπυργίου, αφού στους σκελετούς που εντοπίστηκαν υπάρχουν ανήλικοι, όπως προκύπτει από την εξέταση των οδοντοστοιχιών. «Πρόκειται για μέλη της ΕΠΟΝ Θεσσαλονίκης που εξοντώθηκαν τα περισσότερα στον Εμφύλιο», εξηγεί ο κ. Κουζινόπουλος.
Οι φυλακές του Επταπυργίου (Γεντί Κουλέ στα τουρκικά σημαίνει Επτά Πύργοι) ξεκίνησαν τη λειτουργία τους το 1896 και έκλεισαν οριστικά το 1989, υπό το φως των αποκαλύψεων για τα βασανιστήρια, τους βιασμούς κρατουμένων και τη διακίνηση ναρκωτικών. Στην ιστορία της σκληρής φυλακής, «της Βαστίλης της Θεσσαλονίκης», όπως τη χαρακτηρίζει στο βιβλίο του ο κ. Κουζινόπουλος, έχουν καταγραφεί 4 ή 5 περιπτώσεις αποδράσεων. Η μία το 1925 ήταν του νεαρού τότε γραμματέα του ΚΚΕ Νίκου Ζαχαριάδη, ο οποίος είχε καταφέρει στο επισκεπτήριο να αναμειχθεί με τους συγγενείς κρατουμένων και να φύγει χωρίς να γίνει αντιληπτός.
Στο απόσπασμα με χαμόγελο
Στα τέλη Αυγούστου με αρχές Σεπτεμβρίου του 1947 συνολικά 67 μέλη της οργάνωσης «Στενή Αυτοάμυνα», που ήταν ο βραχίονας πόλης των ανταρτών του Δημοκρατικού Στρατού, είχαν συλληφθεί και δικαστεί. Οι 52 εξ αυτών είχαν καταδικαστεί σε θάνατο και εν τέλει εκτελέστηκαν οι 47, σε τρεις ομάδες. Η πρώτη ομάδα, 13 ανθρώπων, μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβανόταν και ο αρχηγός της οργάνωσης Αλβανός Ακίνδυνος, εκτελέστηκε στις 17 Οκτωβρίου του 1947. Λίγες ημέρες αργότερα, στις 21 του μήνα, άλλοι 24 άνθρωποι στήθηκαν μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα. Στη φωτογραφία που διέθεσε ο κ. Κουζινόπουλος στο «ΘΕΜΑ» εικονίζονται τα μέλη της τελευταίας ομάδας που αντιμετωπίζουν με χαμόγελο το απόσπασμα. Ανάμεσά τους, η γυναίκα που χαμογελά κρατώντας τον συγκρατούμενό της, Ευθυμία Πατσιά. Τραγική λεπτομέρεια: ο άνδρας με το ριγέ παντελόνι είναι ο καθηγητής Τηλέμαχος Βασδέκης. Γνωρίζοντας την πρακτική της σκύλευσης των σορών των εκτελεσθέντων φόρεσε την πιτζάμα του και εκτελέστηκε με αυτή...
Ματίνα Ηρειώτου
ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ
