Η ιστορία είναι γνωστή. Με απόφαση του Αρείου Πάγου, ο Πάτροκλος Σταύρου, θετός γιος της Ελένης, συζύγου του Νίκου Καζαντζάκη, είναι πλέον ο μοναδικός δικαιούχος των πνευματικών δικαιωμάτων του έργου του συγγραφέα. Έναν μήνα μετά και καθώς το θέμα φαινόταν τυπικά να έχει κλείσει, ουσιαστικά μόλις άνοιγε, φέρνοντας στο προσκήνιο ανησυχία για την εκδοτική τύχη του έργου του μεγάλου συγγραφέα. Οι μελετητές του έργου του, η ακαδημαϊκή κοινότητα, η Εταιρία Φίλων του Ν. Καζαντζάκη, που παρακολουθούσαν, όλα αυτά τα χρόνια των δικαστικών διενέξεων, τη διαχείριση των πνευματικών δικαιωμάτων από τον κ. Σταύρου, είχαν πεισθεί ότι δεν ανταποκρίνεται στις υποχρεώσεις, που αυτά συνεπάγονται. Διαπίστωναν τεράστιο έλλειμμα στην προώθηση του εκδοτικού έργου και ζήτησαν την παρέμβαση της πολιτείας, σημειώνοντας ότι «το έργο του Καζαντζάκη είναι κληρονομιά όλων μας».
Χωρίς να αμφισβητείται από κανέναν, η απόφαση του Αρείου Πάγου είχε ανοίξει τους ασκούς του Αιόλου με καταιγιστικές αντιδράσεις. Μιλούσαν για «το δικαίωμα στα δικαιώματα» (Καθημερινή 22/3/2011), τόνιζαν ότι «εκείνο που ενδιαφέρει τους αναγνώστες είναι ο Αρειος Πάγος της λογοτεχνίας» (Καθημερινή 25/3/2011), αναρωτιούνταν «τι θα έλεγε για όλα αυτά ο ίδιος ο συγγραφέας» και συμπέραιναν ότι «θα γελούσε ειρωνικά με τον κληρονόμο του, που δεν γνώρισε ποτέ» (Βήμα on line 17/3/2011).
Η Διεθνής Εταιρεία Φίλων του συγγραφέα που εδρεύει στη Γενεύη είναι σε «θέση μάχης» και σε ανακοίνωσή της, την 19η Απριλίου 2011, μιλά για «ανοιχτό θέμα» και «κλειστα βιβλία», υπογραμμίζοντας ότι «το θέμα της κατάστασης, στην οποία βρίσκεται εκδοτικά το έργο του Νίκου Καζαντζάκη, παραμένει ανοιχτό και καυτό». Παράλληλα, γίνεται λόγος για «κατάφωρη παραπληροφόρηση» εκ μέρους του Π. Σταύρου.
Ο πρόεδρος της Εταιρείας, Γιώργος Στασινάκης, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, αναφέρει ότι «οι διαβεβαιώσεις τού κ. Σταύρου ότι "όλα βαίνουν καλώς" απέχουν πολύ από την αλήθεια, όπως διαπιστώνουν όλοι οι ειδικοί μελετητές, Έλληνες και ξένοι, αλλά και κάθε αναγνώστης, που αγαπάει το έργο του Καζαντζάκη, του οποίου η εκδοτική μεταχείριση πάσχει σοβαρά».
Ο κ. Στασινάκης μιλά για «ελλείψεις, που χαρακτηρίζουν τις επανεκδόσεις», αναφέρει ότι σε ελάχιστες από αυτές υπάρχει εισαγωγικό σημείωμα, ενώ όλες ανεξαιρέτως στερούνται επεξηγηματικών σημειώσεων και σχολίων, απαραίτητων για την πλήρη κατανόηση ενός έργου, που μετράει ήδη έναν αιώνα ζωής.
Επιπλέον, σημειώνει ότι οι ελάχιστες αυτές εκδόσεις δεν ανταποκρίνονται στις σύγχρονες απαιτήσεις της εκδοτικής αισθητικής. Πολλά, δε, σπουδαία έργα με πρώτο την «Οδύσσεια», το επικό ποίημα των 33.333 στίχων, έμειναν εκτός επανέκδοσης. Μεγάλο έλλειμμα υπάρχει επίσης -λέει- στην έκδοση ανέκδοτων έργων. Εξάλλου, όπως επισημαίνει, σημαντικό κομμάτι από την πνευματική δημιουργία του Καζαντζάκη παραμένει ακόμη ανέκδοτο: πλήθος δοκίμια, κινηματογραφικά σενάρια, αλληλογραφία, άρθρα, συνεντεύξεις, χειρόγραφα και δακτυλογραφημένα σημειωματάρια και ημερολόγια. «Δεν καταβάλλεται καμία προσπάθεια συγκέντρωσης και έκδοσής τους από τον δικαιούχο», υπογραμμίζει και προσθέτει: «Τίποτε δεν κινείται επίσης στον χώρο των μεταφράσεων στο εξωτερικό. Υπάρχουν στοιχεία ότι στις περισσότερες χώρες δεν υπάρχουν πια καθόλου μεταφράσεις».
Ο κ. Στασινάκης επικαλείται τον μεταφραστή Μαουρίτσιο Ρόζα ότι ο «Ζορμπάς» του Καζαντζάκη ήρθε πρώτος σε γκάλοπ, που έγινε στην Ιταλία στους αναγνώστες της μεγαλύτερης αλυσίδας βιβλιοπωλείων με το ερώτημα ποιο βιβλίο, που έχει εξαντληθεί, θα ήθελαν να ξανακυκλοφορήσει; Παρά ταύτα, ο «Ζορμπάς» δεν κυκλοφορεί στην Ιταλία. Στην καμπάνια για την επανέκδοση των έργων του Καζαντζάκη, ένωσε τη φωνή της και η «φίλη» του, νοτιοαφρικανή συγγραφέας βραβευμένη με νόμπελ, Ναντίν Γκόρτιμερ.
«Αυτή είναι η θλιβερή πραγματικότητα», σημειώνει ο κ. Στασινάκης, «που αποφάσισε να θεραπεύσει η ελληνική πολιτεία θεωρώντας το θέμα "εθνική υπόθεση"».
Ακολούθησε η συγκρότηση 12μελούς Επιτροπής για το έργο του Καζαντζάκη, με πρωτοβουλία του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου (ΕΚΕΒΙ), του Μουσείου Ν. Καζαντζάκη και της Εταιρείας Φίλων του συγγραφέα, απαρτιζόμενης από επίλεκτους πανεπιστημιακούς και άλλους ειδικούς μελετητές. Στην Επιτροπή συμμετέχουν οι Θ. Αγάθος λέκτορας φιλολογίας του πανεπιστημίου Αθήνας, Γ. Γιατρομανωλάκης καθηγητής του πανεπιστημίου Αθήνας, Δ. Γουνελάς αναπληρωτης καθηγητής φιλολογίας του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Αγ. Δεληβοριάς διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη, Σ. Ζουμπουλάκης διευθυντής του περιοδικού «Νέα Εστία», Τ. Θεοδωρόπουλος, συγγραφέας πρόεδρος του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου, Μ. Κοπιδάκης καθηγητής φιλολογίας πανεπιστημίου Αθήνας, Ε. Νικολουδάκη-Σουρή αναπληρώτρια καθηγήτρια παιδαγωγικών πανεπιστημίου Κρήτης, Κ. Παπαδάκης δικηγόρος αντιπρόεδρος του Μουσείου Καζαντζάκη, Ν. Παπαδάκης διευθυντής του Εθνικού Ιδρύματος Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος», Γ. Φαρίνου Μαλαματάρη καθηγήτρια νεοελληνικής λογοτεχνίας του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Δ. Φίλιας αναπληρωτής καθηγητής λογοτεχνικής μετάφρασης Ιονίου πανεπιστημίου και Σ. Φιλιππίδης καθηγητής νεοελληνικής λογοτεχνίας πανεπιστημίου Κρήτης.
Ως αποστολή της Επιτροπής ορίσθηκε η συγκέντρωση όλων των έργων του συγγραφέα, η ταξινόμησή τους και η προετοιμασία των απαραίτητων εισαγωγικών και ερμηνευτικών σημειώσεων και σχολίων ενόψει της έκδοσης, ή επανέκδοσης τους, καθώς και η αναμόρφωση των μεταφράσεων. Ειδικά και ρητά προβλέφθηκε ότι η Επιτροπή θα συνεργάζεται με το ΕΚΕΒΙ, το Μουσείο Καζαντζάκη, το Ιστορικό Μουσείο Κρήτης, καθώς και τον Πάτροκλο Σταύρου, του οποίου δεν θα θιγούν τα δικαιώματα. Το υπουργείο Πολιτισμού υιοθέτησε αυτή τη ρύθμιση με απόφασή του, που δημοσιεύθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2010, θέλοντας να συνδράμει στην επανέκδοση, μετάφραση και διακίνηση διεθνώς των βιβλίων του Καζαντζάκη, που πωλούν 25.000 αντίτυπα το χρόνο.
Ωστόσο, παρά τη διασφάλιση των δικαιωμάτων του, ο κ. Σταύρου αρνήθηκε να συνεργασθεί. Όπως αναφέρει η Εταιρεία Φίλων του συγγραφέα, ο κ. Σταύρου προφασίσθηκε ότι δεν ενημερώθηκε ποτέ για την πρωτοβουλία του υπουργείου Πολιτισμού, ούτε για την Επιτροπή, αφού όπως είπε «δεν έλαβε τις επιστολές που του έστειλαν».Προσέφυγε, όμως, στο Συμβούλιο Επικρατείας ζητώντας την ακύρωση της υπουργικής απόφασης που «δεν γνώριζε».
Σε συστημένη επιστολή (με ημερομηνία 27 Σεπτεμβρίου 2010), ο κ. Γουνελάς ως εκπρόσωπος της Εθνικής Επιτροπής, ενημέρωνε τον κ. Σταύρου για τη συγκρότησή της, καθώς και για το συνέδριο που είχε πραγματοποιηθεί στην Κρήτη (2009) με θέμα τη διαχείριση του έργου του Καζαντζάκη. Εκείνο το συνέδριο υπήρξε «μοχλός εξελίξεων», αφού κατέληξε στη σύνταξη μιας «ανοιχτής επιστολής» προς την ελληνική πολιτεία, με αίτημα την ανάγκη επείγουσας παρέμβασής της στο θέμα, την οποία υπέγραφαν 4.008 μελετητές σύνεδροι προερχόμενοι από 92 χώρες. Όπως αναφέρει ο κ. Γουνελάς, στην «ανοιχτή επιστολή» ανταποκρίθηκε ευνοϊκά το γραφείο του πρωθυπουργού διαβεβαιώνοντας τους ενδιαφερόμενους ότι «θεωρεί την υπόθεση εθνικό θέμα και το παρακολουθεί σοβαρά».
Τόσο η Εταιρεία Φίλων του Καζαντζάκη, όσο και η Εθνική Επιτροπή «δεν κατανοούν την αδιαφορία του κ. Σταύρου και την έλλειψη πνεύματος συνεργασίας». Όπως υπογραμμίζει ο κ. Στασινάκης, «η Επιτροπή αποσκοπεί μόνον στην αποκατάσταση και τη σωτηρία ενός έργου εθνικού ενδιαφέροντος» και «εγωϊστικές συμπεριφορές, τέτοιου τύπου, ζημιώνουν το έργο τού συγγραφέα, αλλά και όλους εμάς».
Χωρίς να αμφισβητείται από κανέναν, η απόφαση του Αρείου Πάγου είχε ανοίξει τους ασκούς του Αιόλου με καταιγιστικές αντιδράσεις. Μιλούσαν για «το δικαίωμα στα δικαιώματα» (Καθημερινή 22/3/2011), τόνιζαν ότι «εκείνο που ενδιαφέρει τους αναγνώστες είναι ο Αρειος Πάγος της λογοτεχνίας» (Καθημερινή 25/3/2011), αναρωτιούνταν «τι θα έλεγε για όλα αυτά ο ίδιος ο συγγραφέας» και συμπέραιναν ότι «θα γελούσε ειρωνικά με τον κληρονόμο του, που δεν γνώρισε ποτέ» (Βήμα on line 17/3/2011).
Η Διεθνής Εταιρεία Φίλων του συγγραφέα που εδρεύει στη Γενεύη είναι σε «θέση μάχης» και σε ανακοίνωσή της, την 19η Απριλίου 2011, μιλά για «ανοιχτό θέμα» και «κλειστα βιβλία», υπογραμμίζοντας ότι «το θέμα της κατάστασης, στην οποία βρίσκεται εκδοτικά το έργο του Νίκου Καζαντζάκη, παραμένει ανοιχτό και καυτό». Παράλληλα, γίνεται λόγος για «κατάφωρη παραπληροφόρηση» εκ μέρους του Π. Σταύρου.
Ο πρόεδρος της Εταιρείας, Γιώργος Στασινάκης, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, αναφέρει ότι «οι διαβεβαιώσεις τού κ. Σταύρου ότι "όλα βαίνουν καλώς" απέχουν πολύ από την αλήθεια, όπως διαπιστώνουν όλοι οι ειδικοί μελετητές, Έλληνες και ξένοι, αλλά και κάθε αναγνώστης, που αγαπάει το έργο του Καζαντζάκη, του οποίου η εκδοτική μεταχείριση πάσχει σοβαρά».
Ο κ. Στασινάκης μιλά για «ελλείψεις, που χαρακτηρίζουν τις επανεκδόσεις», αναφέρει ότι σε ελάχιστες από αυτές υπάρχει εισαγωγικό σημείωμα, ενώ όλες ανεξαιρέτως στερούνται επεξηγηματικών σημειώσεων και σχολίων, απαραίτητων για την πλήρη κατανόηση ενός έργου, που μετράει ήδη έναν αιώνα ζωής.
Επιπλέον, σημειώνει ότι οι ελάχιστες αυτές εκδόσεις δεν ανταποκρίνονται στις σύγχρονες απαιτήσεις της εκδοτικής αισθητικής. Πολλά, δε, σπουδαία έργα με πρώτο την «Οδύσσεια», το επικό ποίημα των 33.333 στίχων, έμειναν εκτός επανέκδοσης. Μεγάλο έλλειμμα υπάρχει επίσης -λέει- στην έκδοση ανέκδοτων έργων. Εξάλλου, όπως επισημαίνει, σημαντικό κομμάτι από την πνευματική δημιουργία του Καζαντζάκη παραμένει ακόμη ανέκδοτο: πλήθος δοκίμια, κινηματογραφικά σενάρια, αλληλογραφία, άρθρα, συνεντεύξεις, χειρόγραφα και δακτυλογραφημένα σημειωματάρια και ημερολόγια. «Δεν καταβάλλεται καμία προσπάθεια συγκέντρωσης και έκδοσής τους από τον δικαιούχο», υπογραμμίζει και προσθέτει: «Τίποτε δεν κινείται επίσης στον χώρο των μεταφράσεων στο εξωτερικό. Υπάρχουν στοιχεία ότι στις περισσότερες χώρες δεν υπάρχουν πια καθόλου μεταφράσεις».
Ο κ. Στασινάκης επικαλείται τον μεταφραστή Μαουρίτσιο Ρόζα ότι ο «Ζορμπάς» του Καζαντζάκη ήρθε πρώτος σε γκάλοπ, που έγινε στην Ιταλία στους αναγνώστες της μεγαλύτερης αλυσίδας βιβλιοπωλείων με το ερώτημα ποιο βιβλίο, που έχει εξαντληθεί, θα ήθελαν να ξανακυκλοφορήσει; Παρά ταύτα, ο «Ζορμπάς» δεν κυκλοφορεί στην Ιταλία. Στην καμπάνια για την επανέκδοση των έργων του Καζαντζάκη, ένωσε τη φωνή της και η «φίλη» του, νοτιοαφρικανή συγγραφέας βραβευμένη με νόμπελ, Ναντίν Γκόρτιμερ.
«Αυτή είναι η θλιβερή πραγματικότητα», σημειώνει ο κ. Στασινάκης, «που αποφάσισε να θεραπεύσει η ελληνική πολιτεία θεωρώντας το θέμα "εθνική υπόθεση"».
Ακολούθησε η συγκρότηση 12μελούς Επιτροπής για το έργο του Καζαντζάκη, με πρωτοβουλία του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου (ΕΚΕΒΙ), του Μουσείου Ν. Καζαντζάκη και της Εταιρείας Φίλων του συγγραφέα, απαρτιζόμενης από επίλεκτους πανεπιστημιακούς και άλλους ειδικούς μελετητές. Στην Επιτροπή συμμετέχουν οι Θ. Αγάθος λέκτορας φιλολογίας του πανεπιστημίου Αθήνας, Γ. Γιατρομανωλάκης καθηγητής του πανεπιστημίου Αθήνας, Δ. Γουνελάς αναπληρωτης καθηγητής φιλολογίας του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Αγ. Δεληβοριάς διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη, Σ. Ζουμπουλάκης διευθυντής του περιοδικού «Νέα Εστία», Τ. Θεοδωρόπουλος, συγγραφέας πρόεδρος του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου, Μ. Κοπιδάκης καθηγητής φιλολογίας πανεπιστημίου Αθήνας, Ε. Νικολουδάκη-Σουρή αναπληρώτρια καθηγήτρια παιδαγωγικών πανεπιστημίου Κρήτης, Κ. Παπαδάκης δικηγόρος αντιπρόεδρος του Μουσείου Καζαντζάκη, Ν. Παπαδάκης διευθυντής του Εθνικού Ιδρύματος Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος», Γ. Φαρίνου Μαλαματάρη καθηγήτρια νεοελληνικής λογοτεχνίας του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Δ. Φίλιας αναπληρωτής καθηγητής λογοτεχνικής μετάφρασης Ιονίου πανεπιστημίου και Σ. Φιλιππίδης καθηγητής νεοελληνικής λογοτεχνίας πανεπιστημίου Κρήτης.
Ως αποστολή της Επιτροπής ορίσθηκε η συγκέντρωση όλων των έργων του συγγραφέα, η ταξινόμησή τους και η προετοιμασία των απαραίτητων εισαγωγικών και ερμηνευτικών σημειώσεων και σχολίων ενόψει της έκδοσης, ή επανέκδοσης τους, καθώς και η αναμόρφωση των μεταφράσεων. Ειδικά και ρητά προβλέφθηκε ότι η Επιτροπή θα συνεργάζεται με το ΕΚΕΒΙ, το Μουσείο Καζαντζάκη, το Ιστορικό Μουσείο Κρήτης, καθώς και τον Πάτροκλο Σταύρου, του οποίου δεν θα θιγούν τα δικαιώματα. Το υπουργείο Πολιτισμού υιοθέτησε αυτή τη ρύθμιση με απόφασή του, που δημοσιεύθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2010, θέλοντας να συνδράμει στην επανέκδοση, μετάφραση και διακίνηση διεθνώς των βιβλίων του Καζαντζάκη, που πωλούν 25.000 αντίτυπα το χρόνο.
Ωστόσο, παρά τη διασφάλιση των δικαιωμάτων του, ο κ. Σταύρου αρνήθηκε να συνεργασθεί. Όπως αναφέρει η Εταιρεία Φίλων του συγγραφέα, ο κ. Σταύρου προφασίσθηκε ότι δεν ενημερώθηκε ποτέ για την πρωτοβουλία του υπουργείου Πολιτισμού, ούτε για την Επιτροπή, αφού όπως είπε «δεν έλαβε τις επιστολές που του έστειλαν».Προσέφυγε, όμως, στο Συμβούλιο Επικρατείας ζητώντας την ακύρωση της υπουργικής απόφασης που «δεν γνώριζε».
Σε συστημένη επιστολή (με ημερομηνία 27 Σεπτεμβρίου 2010), ο κ. Γουνελάς ως εκπρόσωπος της Εθνικής Επιτροπής, ενημέρωνε τον κ. Σταύρου για τη συγκρότησή της, καθώς και για το συνέδριο που είχε πραγματοποιηθεί στην Κρήτη (2009) με θέμα τη διαχείριση του έργου του Καζαντζάκη. Εκείνο το συνέδριο υπήρξε «μοχλός εξελίξεων», αφού κατέληξε στη σύνταξη μιας «ανοιχτής επιστολής» προς την ελληνική πολιτεία, με αίτημα την ανάγκη επείγουσας παρέμβασής της στο θέμα, την οποία υπέγραφαν 4.008 μελετητές σύνεδροι προερχόμενοι από 92 χώρες. Όπως αναφέρει ο κ. Γουνελάς, στην «ανοιχτή επιστολή» ανταποκρίθηκε ευνοϊκά το γραφείο του πρωθυπουργού διαβεβαιώνοντας τους ενδιαφερόμενους ότι «θεωρεί την υπόθεση εθνικό θέμα και το παρακολουθεί σοβαρά».
Τόσο η Εταιρεία Φίλων του Καζαντζάκη, όσο και η Εθνική Επιτροπή «δεν κατανοούν την αδιαφορία του κ. Σταύρου και την έλλειψη πνεύματος συνεργασίας». Όπως υπογραμμίζει ο κ. Στασινάκης, «η Επιτροπή αποσκοπεί μόνον στην αποκατάσταση και τη σωτηρία ενός έργου εθνικού ενδιαφέροντος» και «εγωϊστικές συμπεριφορές, τέτοιου τύπου, ζημιώνουν το έργο τού συγγραφέα, αλλά και όλους εμάς».