Μία από τις πιο κρίσιμες πτυχές του προσφυγικού-μεταναστευτικού προβλήματος είναι οι επιχειρήσεις έρευνας και διάσωσης και το πως αυτές συνδέονται άμεσα με τις γεωπολτικές διεκδικήσεις της Τουρκίας στο Ανατολικό Αιγαίο.Αυτός είναι και ο λόγος που οι Τούρκοι "τρίβουν τα χέρια τους" κάθε φορά που οι προσφυγικές ροές προς την Ελλάδα αυξάνονται καθώς εδώ και πολλά χρόνια διεκδικούν το δικαίωμα να ερευνούν για θαλάσσια ατυχήματα και να διασώζουν τους επιβαίνοντες, πράγμα που τους δίνει ουσιαστικά το δικαίωμα ελέγχου ακόμη και εντός του FIR Αθηνών επιδιώκοντας τη διχοτόμηση του Αιγαίου.
Η έρευνα και διάσωση για τα ναυτικά ατυχήματα, ρυθμίζεται από τη «Διεθνή Σύμβαση (του Αμβούργου) για την θαλάσσια έρευνα και διάσωση του 1979 – International Convention on Marine Search and Rescue», την οποία η Ελλάδα κύρωσε με το Νόμο 1844/1989.
Η Ελλάδα ασκεί τον συντονισμό των ενεργειών έρευνας και διάσωσης εντός του FIR Αθηνών, από τότε που αυτό δημιουργήθηκε, τη δεκαετία του '50.
Η ανάληψη αρμοδιοτήτων για έρευνα και διάσωση εντός του FIR Αθηνών, πέρα από την ανθρωπιστική διάσταση, αντικατοπτρίζει τη γεωγραφική πραγματικότητα στην περιοχή, δεδομένων των διάσπαρτων ελληνικών νησιών στο Αιγαίο, που επιτρέπουν την πλέον άμεση, ταχεία και αποτελεσματική, από επιχειρησιακής άποψης, παροχή υπηρεσιών για την προστασία της ανθρώπινης ζωής στη θάλασσα.
Άλλωστε, η διεθνής πρακτική αλλά και οι συστάσεις του ΙΜΟ και του ICAO που περιλαμβάνονται στο κοινό και για τους δυο Διεθνείς Οργανισμούς Διεθνές Εγχειρίδιο Αεροναυτιλιακής και Θαλάσσιας Έρευνας και Διάσωσης IAMSAR Manual (International Aeronautical and Maritime Search and Rescue Manual), προκρίνουν την υιοθέτηση ταυτόσημων περιοχών για τη ναυτική και αεροπορική έρευνα και διάσωση, κατά τρόπο που να συμπίπτουν με τα όρια των FIR.
Στις 7 Απριλίου 1989, ο ICAO επιβεβαίωσε ότι οι περιοχές ευθύνης της Ελλάδος και της Τουρκίας σχετικά με την αεροναυτική έρευνα και διάσωση παραμένουν αμετάβλητες, όπως αυτές έχουν ορισθεί και συμφωνηθεί στο πλαίσιο του Οργανισμού.
Επίσης, πρόσφατη τροποποίηση του Annex 12 του ICAO για την Έρευνα και Διάσωση διατηρεί την αρχή του καθορισμού περιοχών ευθύνης, πράγμα που επιβεβαιώνει εμμέσως την ελληνική αρμοδιότητα για αεροναυτική έρευνα και διάσωση σε ολόκληρο το FIR Αθηνών.
Παρόλα αυτά, τα τουρκικά πλοία δεν αναγνωρίζουν τις ελληνικές επιχειρήσεις SAR στην θάλασσα. Έτσι σε περίπτωση ατυχήματος όχι μόνο δεν καλούν σε βοήθεια τις ελληνικές αρχές, αλλά σαμποτάρουν το έργο της διάσωσης διακινδυνεύοντας την ζωή τους, ώστε να κατηγορήσουν έπειτα την Ελλάδα για αναξιοπιστία και κακή διεκπεραίωση του έργου της Έρευνας και Διάσωσης.
Η Τουρκία ζήτησε από τον ΙΜΟ το 1980 να εγκρίνει το μισό Αιγαίο ως περιοχή Έρευνας και Διάσωσης της Άγκυρας, ζητώντας ακόμα τη δημιουργία και 11 θαλασσίων πεδίων βολής. Το τουρκικό αίτημα απορρίφθηκε.
Η Άγκυρα επανήλθε όμως δριμύτερη και ξαφνικά το 2001 η τουρκική Εθνοσυνέλευση ψήφισε τον τουρκικό νόμο 24611/12-12-2001, σύμφωνα με τον οποίο ορίζει μονομερώς το μισό Αιγαίο και το βόρειο τμήμα του FIR Λευκωσίας ως περιοχή της Άγκυρας για θαλάσσια Έρευνα και Διάσωση.
Ο ΙΜΟ δυστυχώς, χωρίς να υπάρξει τότε αντίδραση της Αθήνας, συμπεριέλαβε τον τουρκικό νόμο στο διεθνές εγχειρίδιο του που αφορά σε θαλάσσια Έρευνα και Διάσωση.
Η Τουρκία διεκδικεί μεγαλύτερη εμπλοκή στον ευαίσθητο τομέα της Έρευνας και Διάσωσης (SAR), απαιτώντας τον έλεγχο του εναέριου και θαλάσσιου χώρου του Αιγαίου μέχρι τον 25ο Μεσημβρινό ο οποίος διχοτομεί το Αιγαίο καθώς ξεκινά από τα παράλια του Νέστου ποταμού, δυτικά της Ξάνθης, διέρχεται δυτικά της Λήμνου, περνά σε απόσταση αναπνοής από το Στενό του Καφηρέα (Εύβοια), διασχίζει την Τήνο και καταλήγει δυτικά στο Ηράκλειο Κρήτης.
Στο σχέδιο επιτήρησης των θαλάσσιων συνόρων, σήμερα, συμμετέχουν 50 σκάφη και 1.300 στελέχη του Λιμενικού, 8 φουσκωτά ταχύπλοα του Στρατού Ξηράς καθώς και 21 πλωτά, εναέρια και χερσαία μέσα που έχουν διατεθεί από τον Frontex.
Μέρος της αποστολής τους είναι να εντοπίζουν έγκαιρα (με ραντάρ και θερμικές κάμερες) τις βάρκες που αποπλέουν από την Τουρκία και να ειδοποιούν την τουρκική ακτοφυλακή, μέσω των επίσημων διαύλων επικοινωνίας.
Σύμφωνα με πληροφορίες που δημοσιεύονται στην «Καθημερινή», το τριήμερο από την Παρασκευή 27 Σεπτεμβρίου μέχρι και την Κυριακή 29 Σεπτεμβρίου 16 σκάφη που είχαν αποπλεύσει από τα τουρκικά παράλια, μεταφέροντας συνολικά 631 αλλοδαπούς, ακινητοποιήθηκαν από τα στελέχη της τουρκικής ακτοφυλακής, πριν μπουν στην ελληνική επικράτεια. Τα 13 απ’ αυτά είχαν προορισμό τη Λέσβο.
Αρμόδιοι Ελληνες αξιωματούχοι παρατηρούν ότι η ενίσχυση της ελληνικής παρουσίας κατά μήκος της οριογραμμής λειτουργεί ως «πόλος έλξης» για την ακτοφυλακή της Τουρκίας η οποία από τη μία πλευρά θέλει να εμφανίζεται ότι κάνει το καθήκον της με βάση τις διεθνείς συμβάσεις ενώ, από την άλλη, αναζητά μία ευκαιρία όπου κάποια ολιγωρία από ελληνικής πλευράς θα της επιτρέψει να επέμβει για τη διάσωση, σε περίπτωση ναυτικού ατυχήματος. Πραγματικού ή σκηνοθετημένου από όσους μεταφέρουν παράνομα πρόσφυγες και μετανάστες.