Η επέτειος θανάτου του (συμπληρώνονται 72 χρόνια) αναφέρθηκε και στη Βουλή - Τα γεγονότα που στιγμάτισαν την πολιτική σταδιοδρομία του Ιωσήφ Βισαριόνοβιτς Τζουγκασβίλι, που έμεινε γνωστός ως «Στάλιν» («ατσάλινος»)
Μία από τις πλέον αμφιλεγόμενες προσωπικότητες όχι μόνο του 20ου αιώνα, αλλά και γενικότερα της παγκόσμιας ιστορίας είναι αναμφίβολα ο Ιωσήφ Βισαριόνοβιτς Τζουγκασβίλι, που έμεινε γνωστός ως «Στάλιν» («ατσάλινος»). Χθες, Τετάρτη συμπληρώθηκαν 72 χρόνια από τον θάνατό του, στις 5 Μαρτίου 1953.
Ομαδικός τάφος θυμάτων της σφαγής της Βίνιτσα στην Ουκρανία το 1943
Με τον Στάλιν έχουμε ασχοληθεί σε πολλά και διάφορα άρθρα, κυρίως με τον λιμό της Ουκρανίας (21/01/2024), τις διώξεις και τις σφαγές των Ελλήνων της ΕΣΣΔ (03/09/2024) και τη σφαγή στο Κατίν που έγινε μετά από δική του διαταγή (18/02/2024). Θα ασχοληθούμε σήμερα περισσότερο με στοιχεία από τη ζωή του Στάλιν, δεν θα παραλείψουμε όμως να αναφερθούμε και σε μια σειρά από γεγονότα που έχουν στιγματίσει την πολιτική του σταδιοδρομία. Τα περισσότερα από αυτά αποτελούν καινούργια στοιχεία που υπάρχουν στο βιβλίο του OLEG V. KHLEVNIUK, «ΣΤΑΛΙΝ ΜΙΑ ΝΕΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ» (Α’ Έκδοση στα Ρωσικά 2015, Α’ Έκδοση στα Ελληνικά, Εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ 2018). Ο Oleg Khlevniuk, μεταξύ των άλλων, υπήρξε ανώτερος ερευνητικός εταίρος στο Κρατικό Αρχείο της Ρωσίας, κάτι που του έδωσε τη δυνατότητα να φέρει στο φως καινούργια στοιχεία για τον Στάλιν.
Ο Στάλιν σε φωτογραφία του 1893
Η γέννηση και τα παιδικά χρόνια του Στάλιν
Η γέννηση και τα παιδικά χρόνια του Στάλιν
Ο Ιωσήφ Στάλιν γεννήθηκε ως Ιόσεμπ Τζουγκασβίλι στο Γκόρι, μια μικρή πόλη της Γεωργίας στις 6 Δεκεμβρίου 1878 όπως προκύπτει και από το προσωπικό του αρχείο. Τη δεκαετία του 1920 αποφάσισε να γίνει κατά έναν χρόνο νεότερος. Έτσι, στις 9 Δεκεμβρίου 1929 εορτάστηκαν με λαμπρότητα τα πεντηκοστά του γενέθλια! Το όλο θέμα λύθηκε μόλις το 1990! Παραμένει άγνωστο γιατί ο Στάλιν «άλλαξε» την ημερομηνία γέννησής του. Όταν η γλώσσα των συναναστροφών του έγινε η Ρωσική, το Ιόσεμπ πάντως μετατράπηκε σε Ιωσήφ… Κατά καιρούς έχουν γραφτεί διάφορα για την καταγωγή του Στάλιν. Ότι ήταν νόθος γιος πρίγκιπα, ευκατάστατου εμπόρου, εργοστασιάρχη ακόμα και του τσάρου Αλέξανδρου Γ’, με αφορμή το υποτιθέμενο γεγονός ότι η μητέρα του ήταν υπηρέτρια του αυτοκράτορα κατά τη διάρκεια της διαμονής του στην Τιφλίδα. Κάτι τέτοιο δεν συνέβηκε ποτέ. Πατέρας του ήταν ο τσαγκάρης Μπεσαρίον ή Μπέσο (Βισαριόν στα Ρωσικά) Τζουγκασβίλι (γενν. 1850) και μητέρα του η Εκατερίνε ή Κέκε (Γεκατερίνα στα Ρωσικά) Γκελάτζε (γενν.1856), κόρη δουλοπάροικων. Το 1864 μετά την κατάργηση της δουλοπαροικίας η οικογένειά της μετακόμισε στο Γκόρι και το 1874 η Εκατερίνε παντρεύτηκε τον Μπέσο Τζουγκασβίλι. Το ζεύγος απέκτησε τρία παιδιά. Τα δύο πρώτα πέθαναν σε βρεφική ηλικία και έμεινε μόνο ο Ιόσεμπ (που είχε το χαϊδευτικό «Σόσο»), ο οποίος ήταν το τρίτο παιδί της οικογένειας.
Ο Στάλιν στα εβδομηκοστά του γενέθλια, έχοντας δίπλα του τον Μάο Τσε Τουνγκ
Έχουν γραφτεί διάφορα για το κατά πόσο η παιδική ηλικία του Στάλιν επηρέασε τη μετέπειτα συμπεριφορά του. Ο Khlevniuk γράφει ότι τα παιδικά χρόνια του Στάλιν δεν ήταν τόσο πολύ δύσκολα όπως υποστηρίζουν αρκετοί. Ο πατέρας του ήταν ένας επιδέξιος τσαγκάρης και κέρδιζε σχετικά καλά χρήματα, για την εποχή και την περιοχή όπου ζούσε η οικογένεια βέβαια. Μπορούσε να διαβάζει Γεωργιανά και να συνεννοείται σε αρκετές ακόμα γλώσσες, όπως τα Ρωσικά. Και η μητέρα του έχοντας λάβει μερικά κατ’ οίκον μαθήματα, μπορούσε να διαβάζει και να γράφει Γεωργιανά.
Αν σκεφτούμε ότι το ποσοστό των εγγράμματων στη Γεωργία τότε ήταν πολύ χαμηλό, πιθανότατα το ζεύγος Τζουγκασβίλι βρισκόταν σε σχετικά πλεονεκτική θέση. Το πρόβλημα του Στάλιν όμως, ήταν ότι ο πατέρας του άρχισε να πίνει και σύντομα έγινε αλκοολικός με οδυνηρές συνέπειες… Ο «Σόσο» φαίνεται ότι έτρωγε ξύλο όχι μόνο από τον πατέρα του, αλλά και από τη μητέρα του. Είναι άγνωστο πάντως κατά πόσο αυτό αποτελούσε μια συνηθισμένη πρακτική της εποχής…
Αν σκεφτούμε ότι το ποσοστό των εγγράμματων στη Γεωργία τότε ήταν πολύ χαμηλό, πιθανότατα το ζεύγος Τζουγκασβίλι βρισκόταν σε σχετικά πλεονεκτική θέση. Το πρόβλημα του Στάλιν όμως, ήταν ότι ο πατέρας του άρχισε να πίνει και σύντομα έγινε αλκοολικός με οδυνηρές συνέπειες… Ο «Σόσο» φαίνεται ότι έτρωγε ξύλο όχι μόνο από τον πατέρα του, αλλά και από τη μητέρα του. Είναι άγνωστο πάντως κατά πόσο αυτό αποτελούσε μια συνηθισμένη πρακτική της εποχής…
Η μητέρα του Στάλιν Ekaterina Dzhugashvili
Το 1888 ο μέθυσος πατέρας του Στάλιν εγκατέλειψε την οικογένειά του. Είναι άγνωστο το τι απέγινε. Υπάρχουν αναφορές ότι πέθανε σχετικά πρόωρα και άλλες, ότι εθεάθη το 1931 στη Γεωργία. Πάντως, δεν γύρισε ποτέ στην οικογένειά του. Η μητέρα του, φιλάσθενου Στάλιν ήταν δυναμική γυναίκα και κατάφερε να μάθει την τέχνη της μοδιστρικής και να αναθρέψει μόνη της τον γιο της. Παράλληλα ξενόπλενε… Βαθιά θρησκευόμενη κατόρθωσε το 1888 να εξασφαλίσει μια θέση για τον γιο της στη Θεολογική Σχολή του Γκόρι.
Το 1888 ο μέθυσος πατέρας του Στάλιν εγκατέλειψε την οικογένειά του. Είναι άγνωστο το τι απέγινε. Υπάρχουν αναφορές ότι πέθανε σχετικά πρόωρα και άλλες, ότι εθεάθη το 1931 στη Γεωργία. Πάντως, δεν γύρισε ποτέ στην οικογένειά του. Η μητέρα του, φιλάσθενου Στάλιν ήταν δυναμική γυναίκα και κατάφερε να μάθει την τέχνη της μοδιστρικής και να αναθρέψει μόνη της τον γιο της. Παράλληλα ξενόπλενε… Βαθιά θρησκευόμενη κατόρθωσε το 1888 να εξασφαλίσει μια θέση για τον γιο της στη Θεολογική Σχολή του Γκόρι.
Το Θεολογικό Διδασκαλείο όπου φοίτησε ο Στάλιν
Ο Στάλιν αποφοίτησε με άριστα το 1894 και έλαβε υποτροφία για τη Θεολογική Σχολή της Τιφλίδας. Η μητέρα του ήθελε να γίνει ιερέας. Στη Σχολή ο Στάλιν ήρθε σε επαφή με τον μαρξισμό και έγινε άθεος, ενώ παράλληλα συνδέθηκε με επαναστατικούς κύκλους (1895). Τον Αύγουστο του 1898 έγινε μέλος της σοσιαλδημοκρατικής οργάνωσης της Γεωργίας «Μεσαμεντάσι», η οποία επιδίωκε την ανεξαρτησία της Γεωργίας από την τσαρική Ρωσία. Πολύς λόγος έχει γίνει της αποβολή (;) του από τη Σχολή της Τιφλίδας, λόγω της ριζοσπαστικής του ιδεολογίας και δράσης. Πάντως είναι βέβαιο ότι τον Μάιο του 1899 αποβλήθηκε επειδή «απουσίαζε άνευ λόγου από τις εξετάσεις». Ωστόσο στο δίπλωμα που του χορηγήθηκε αναγράφεται ότι ολοκλήρωσε τέσσερα χρόνια σπουδών στο Διδασκαλείο έχοντας «άριστη διαγωγή»! Ο ίδιος έλεγε ότι τον «πέταξαν έξω» για «μαρξιστική προπαγάνδα». Η μητέρα του, σε μία συνέντευξή της είπε ότι τον πήρε από το Διδασκαλείο λόγω της κακής υγείας του! Πιθανότατα, η διεύθυνση του Διδασκαλείου ήθελε να αποφύγει το σκάνδαλο, αλλά και ν’ απαλλαγεί εσπευσμένα από τον «αντάρτη» Τζουγκασβίλι. Πιθανότατα ο Στάλιν αποχώρησε «κοινή συναινέσει» από τη Σχολή, με την απονομή ενός επαινετικού διπλώματος για την επιτυχημένη τετραετή φοίτησε.
Nadezhda Alliluyeva, η δεύτερη σύζυγος του Στάλιν
Είναι βέβαιο, ότι ο Στάλιν επηρεάστηκε έντονα από την αυθαιρεσία και τον σκοταδισμό που επικρατούσαν στο Διδασκαλείο και ένιωθε απέραντο μίσος για κάθε μορφής εξουσία. Μετά την αποχώρησή του από τη Θεολογική Σχολή διορίστηκε με τη βοήθεια φίλων του στον μετεωρολογικό σταθμό της Τιφλίδας. Η εργασία του ήταν η συνεχής καταγραφή των ενδείξεων των επιστημονικών οργάνων και απαιτούσε τη διαμονή του εντός των εγκαταστάσεων, κάτι που του εξασφάλιζε χρήματα και στέγη. Το 1900 και το 1901 ξέσπασε κύμα απεργιών στην Τιφλίδα που συνοδεύτηκε από κατασταλτικές επιχειρήσεις των Αρχών. Τον Μάρτη του 1901 ο Στάλιν εγκατέλειψε την εργασία του και πέρασε στην παρανομία. Όπως γράφει ο Khlevniuk ήταν πλέον «επαγγελματίας επαναστάτης». Τον Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου συμμετείχε στην ίδρυση της επαναστατικής γεωργιανής εφημερίδας «Μπρτζόλα Χλα Βλαντίμιρ», όπου βέβαια έγραφε και άρθρα. Τον Απρίλιο του 1902 συνελήφθη ως οργανωτής απεργίας στις μεγάλες εγκαταστάσεις Ρότσιλντ στο Μπατούμι (μεγάλη πόλη της Γεωργίας, πρωτεύουσα της Ατζαρίας) και εξορίστηκε για 18 μήνες στη Σιβηρία (χωριό Νόβαγια Χούντα του Ιρκούτσκ). Επειδή γράφονται διάφορα για εβραϊκή καταγωγή του Στάλιν ή στενές σχέσεις του με Εβραίους στα παιδικά του χρόνια, να διευκρινίσουμε ότι ένας Εβραίος του Γκόρι, ο Δαβίδ Παπισμέντοφ, στον οποίο εργαζόταν πλένοντας ρούχα η μητέρα του Στάλιν, έδινε χρήματα και βιβλία στον μικρό «Σόσο» και τον ενθάρρυνε να διαβάζει. Φαίνεται ότι ο Στάλιν δεν το ξέχασε ποτέ και όταν ο Παπισμέντοφ τον επισκέφθηκε, διστακτικά, στο Κρεμλίνο την εποχή της παντοδυναμίας του, τον δέχτηκε με χαρά και συζήτησε για πολλή ώρα μαζί του εκπλήσσοντας τους πάντες! Αυτή είναι η μόνη «σχέση», του Στάλιν με κάποιον Εβραίο στα παιδικά του χρόνια.
Στάλιν και Ρίμπεντροπ στο Κρεμλίνο
Από τον 1904 ως την Οκτωβριανή ΕπανάστασηΘα αναφερθούμε τώρα, περιληπτικά, στη δράση του Στάλιν από την εξορία του, ως την Οκτωβριανή Επανάσταση. Αν περιγράφαμε με λεπτομέρειες τη ζωή και τη δράση του Στάλιν θα έπρεπε να αφιερώσουμε διψήφιο αριθμό άρθρων… Εννοείται ότι στο μέλλον θα αναφερθούμε λεπτομερέστερα στα χρόνια που τώρα περιγράφουμε «λιτά». Τον Ιανουάριο του 1904 ο Στάλιν δραπέτευσε από τη Σιβηρία. Κατά τη διάσπαση του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος τάχθηκε αναφανδόν με την αριστερή πτέρυγα (μπολσεβίκοι) του Λένιν. Μετά τη δραπέτευσή του, ο Στάλιν έδρασε πολιτικά στο Μπακού (πρωτεύουσα του Αζερμπαϊτζάν σήμερα), την Τιφλίδα και περιοχές της Υπερκαυκασίας, καταγγέλλοντας τη δράση των μενσεβίκων (δεξιών σοσιαλδημοκρατών) και των αναρχικών.
Από τον 1904 ως την Οκτωβριανή ΕπανάστασηΘα αναφερθούμε τώρα, περιληπτικά, στη δράση του Στάλιν από την εξορία του, ως την Οκτωβριανή Επανάσταση. Αν περιγράφαμε με λεπτομέρειες τη ζωή και τη δράση του Στάλιν θα έπρεπε να αφιερώσουμε διψήφιο αριθμό άρθρων… Εννοείται ότι στο μέλλον θα αναφερθούμε λεπτομερέστερα στα χρόνια που τώρα περιγράφουμε «λιτά». Τον Ιανουάριο του 1904 ο Στάλιν δραπέτευσε από τη Σιβηρία. Κατά τη διάσπαση του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος τάχθηκε αναφανδόν με την αριστερή πτέρυγα (μπολσεβίκοι) του Λένιν. Μετά τη δραπέτευσή του, ο Στάλιν έδρασε πολιτικά στο Μπακού (πρωτεύουσα του Αζερμπαϊτζάν σήμερα), την Τιφλίδα και περιοχές της Υπερκαυκασίας, καταγγέλλοντας τη δράση των μενσεβίκων (δεξιών σοσιαλδημοκρατών) και των αναρχικών.
Η πρώτη συνάντηση Λένιν και Στάλιν στο Τάμπερε της Φινλανδίας το 1905
Το 1904 επίσης, παντρεύτηκε την Αικατερίνη Σβανίντζε με την οποία έμεινε παντρεμένος για τρία έτη, ως τον θάνατό της, το 1907. Στην κηδεία της, ο Στάλιν είπε ότι κάθε τρυφερό συναίσθημα για τους ανθρώπους πέθανε μαζί της. Από τον γάμο αυτό απέκτησε έναν γιο, τον Ιάκωβο Τζουγκασβίλι, με τον οποίο δεν είχε επαφές τα τελευταία χρόνια. Ο Ιάκωβος υπηρέτησε στον Κόκκινο Στρατό και συνελήφθη από τους Ναζί που προσφέρθηκαν να τον ανταλλάξουν με κάποιον ανώτερο Γερμανό αξιωματικό. Όμως ο Στάλιν δεν δέχθηκε! Σύμφωνα με την κόρη του, από τον δεύτερο γάμο, Σβετλάνα, ο Στάλιν είπε: «Δεν έχω κανέναν γιο που να ονομάζεται Ιάκωβος»… Σύμφωνα πάντως με τους Γερμανούς, ο Ιάκωβος σκοτώθηκε πάνω στα ηλεκτροφόρα σύρματα του στρατοπέδου όπου ήταν κρατούμενος, είτε αυτοκτονώντας είπε από πυρά που δέχτηκε σε μια προσπάθεια απόδρασης το 1943. Χαρακτηριστικό επίσης του ψυχρού Στάλιν είναι ότι δεν πήγε στην κηδεία της μητέρας του, που πέθανε το 1937, αλλά έστειλε μόνο ένα στεφάνι! Ο Στάλιν καθοδήγησε τη μεγάλη εργατική απεργία στο Μπακού (Δεκέμβριος 1904), δημιούργησε μπολσεβικική κομματική οργάνωση στην Τιφλίδα (Φεβρουάριος 1905), δημοσίευσε πολλά επαναστατικά άρθρα και πήρε μέρος στην πρώτη πανρωσική συνδιάσκεψη των μπολσεβίκων στο Τάμερφορς της Φινλανδίας (Δεκέμβριος 1905), όπου συναντήθηκε για πρώτη φορά με τον Λένιν, καθώς και στο 4ο «Ενωτικό» κομματικό συνέδριο στη Στοκχόλμη (Απρίλιος 1906) και στο 5ο στο Λονδίνο (Μάιος 1907). Τον Μάρτιο του 1908 συνελήφθη στο Μπακού και ύστερα από διάφορες περιπλανήσεις σε φυλακές κατέληξε στο Σολβιτσεγκόντσκ (του κυβερνείου Βολόγκντα) απ’ όπου δραπέτευσε (Ιούνιος 1909).
Ο Στάλιν το 1917
Ακολούθησαν τρεις ακόμα συλλήψεις και δραπετεύσεις μεταξύ 1910-1912. Στη συνέχεια ανέπτυξε έντονη επαναστατική δράση, απέκτησε το επαναστατικό ψευδώνυμο «Στάλιν», υπήρξε ο πρώτος διευθυντής της «Πράβντα» (Σεπτέμβριος 1912), ενίσχυσε τις κομματικές οργανώσεις της Μόσχας και της Πετρούπολης, έγινε μέλος της ΚΕ των μπολσεβίκων, πήρε μέρος στη συνεδρίασή της στην Κρακοβία (Νοέμβριος 1912) και επισκέφθηκε για κομματική αποστολή τη Βιέννη (Ιανουάριος 1913). Συνελήφθη για τελευταία φορά τον Φεβρουάριο του 1913 και εκτοπίστηκε σε διάφορες περιοχές της Σιβηρίας ως το 1917 (Φεβρουάριος), οπότε ανατράπηκε το τσαρικό καθεστώς. Τους μήνες που μεσολάβησαν ως την Οκτωβριανή Επανάσταση, ο Στάλιν ήταν επιφυλακτικός και σε καμία περίπτωση δεν υπήρξε ο φλογερός και δραστήριος επαναστάτης όπως εμφανίστηκε στα χρόνια της παντοδυναμίας του. Ακόμα και με τον Λένιν είχε διαφωνίες. Ανέλαβε ξανά τη διεύθυνση της «Πράβντα», ακολουθώντας αρχικά διαλλακτική γραμμή απέναντι στην προσωρινή κυβέρνηση, για να προσχωρήσει τελικά στις αδιάλλακτες θέσεις του Λένιν, μετά την καταστολή της εξέγερσης των εργατών της Πετρούπολης από την προσωρινή κυβέρνηση Κερένσκι και πήρε ενεργό μέρος στην Οκτωβριανή Επανάσταση.
Το πρώτο φύλλο της ΠΡΑΒΝΤΑ που διηύθυνε ο Στάλιν
Από την Οκτωβριανή Επανάσταση ως την απόλυτη ηγεμονία (1929)
Από την Οκτωβριανή Επανάσταση ως την απόλυτη ηγεμονία (1929)
Αμέσως μετά την κατάληψη της εξουσίας από τον Λένιν, ο Στάλιν ανέλαβε καθήκοντα «Επιτρόπου του λαού» (δηλαδή Υπουργού) για τις υποθέσεις των εθνοτήτων, αξίωμα που διατήρησε ως το 1923. Από το 1919 ως το 1923 υπήρξε επίσης «Επίτροπος των γεωργικών και εργατικών υποθέσεων». Τον Νοέμβριο του 1919 έγινε μέλος της νεοσύστατης Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚ και τον Μάρτιο του 1922 Γενικός Γραμματέας του, θέση που διατήρησε ως τον θάνατό του. Το 1919 παντρεύτηκε σε δεύτερο γάμο τη Ναντέζνα Αλελούγιεβνα (που αυτοκτόνησε το 1932), με την οποία απέκτησαν δύο παιδιά: τον Βασίλι και τη Σβετλάνα. Από το 1922 ως το 1924 ξέσπασαν εσωτερικές διαμάχες μεταξύ των μπολσεβίκων.
Στάλιν και Τρότσκι
Ο Στάλιν κινήθηκε έξυπνα, ελισσόμενος μεταξύ των αντιπάλων. Ο Λένιν προβληματίστηκε και σύμφωνα με την αλληλογραφία του θεωρούσε τον Στάλιν ακατάλληλο για διάδοχό του. Όταν πέθανε ο Λένιν (Ιανουάριος 1924) ξέσπασε σφοδρή σύγκρουση για τη διαδοχή του. Ο Στάλιν συγκρότησε τρόικα με τους Κάμενεφ και Ζινόβιεφ, με μοναδικό σκοπό τον αφανισμό του Τρότσκι, της σημαντικότερης προσωπικότητας των μπολσεβίκων μετά τον Λένιν. Ο Στάλιν διατύπωσε το 1924 για πρώτη φορά τη θεωρία του «σοσιαλισμού σε μία μόνο χώρα», θέση μακριά από τον λενινιστικό διεθνισμό και την «εξαγωγή της επανάστασης» που πρέσβευε ο Τρότσκι. Οι Κάμενεφ και Ζινόβιεφ συντάχθηκαν με τον Τρότσκι και ο Στάλιν έδιωξε και τους τρεις από το κόμμα, συμπράττοντας με τον Μπουχάριν το 1927. Και αυτός όμως το 1928-29 στράφηκε εναντίον του Στάλιν, ο «απόψεις» του οποίου επικράτησαν τελικά και το 1929 έγινε ο μόνος και αδιαμφισβήτητος ηγέτης της ΕΣΣΔ.
Ο Στάλιν με τους Rykov,Kamenev και Zinoviev το 1925, οι οποίοι λίγα χρόνια αργότερα εκτελέστηκαν
Τα πενταετή σχέδια οικονομικής ανάπτυξης και οι εκκαθαρίσεις (δεκαετία 1930)Μόνος κυρίαρχος πλέον ο Στάλιν προχώρησε στην εκπόνηση των πενταετών σχεδίων οικονομικής ανάπτυξης (περισσότερα στο άρθρο μας για τον λιμό του 1932-33). Αιφνιδιαστικές μαζικές εκτοπίσεις των εύπορων χωρικών κουλάκων, κολεκτιβοποίηση της γης τους και αρπαγή της παραγωγής τους, αναγκαστική εργασία, εξουθενωτικά ωράρια κ.ά. ήταν μερικά από τα «σημεία» των σχεδίων. Παράλληλα άρχισαν οι μαζικές εκκαθαρίσεις αντιπάλων, με πρώτη, την ανεξιχνίαστη δολοφονία του Γραμματέα της Οργάνωσης του ΚΚΣΕ στο τότε Λένινγκραντ (Αγία Πετρούπολη σήμερα), Σεργκέι Κίροφ το 1934. Οι διώξεις κορυφώθηκαν με τις διαβόητες «δίκες της Μόσχας». Μεταξύ 1936-1938 δικάστηκαν (σε δίκες παρωδίες), καταδικάστηκαν και εκτελέστηκαν 98 από τα 137 μέλη της ΚΕ, ανάμεσά τους και πρωταγωνιστές της Οκτωβριανής Επανάστασης: Κάμενεφ, Ζινόβιεφ, Ράντεκ, Μπουχάριν κ.ά. Ο Τρότσκι που προτίμησε να φύγει από τη χώρα δολοφονήθηκε από πράκτορες του Στάλιν στο Μεξικό το 1940 (δείτε σχετικό άρθρο μας στις 06/11/2023).
Τα πενταετή σχέδια οικονομικής ανάπτυξης και οι εκκαθαρίσεις (δεκαετία 1930)Μόνος κυρίαρχος πλέον ο Στάλιν προχώρησε στην εκπόνηση των πενταετών σχεδίων οικονομικής ανάπτυξης (περισσότερα στο άρθρο μας για τον λιμό του 1932-33). Αιφνιδιαστικές μαζικές εκτοπίσεις των εύπορων χωρικών κουλάκων, κολεκτιβοποίηση της γης τους και αρπαγή της παραγωγής τους, αναγκαστική εργασία, εξουθενωτικά ωράρια κ.ά. ήταν μερικά από τα «σημεία» των σχεδίων. Παράλληλα άρχισαν οι μαζικές εκκαθαρίσεις αντιπάλων, με πρώτη, την ανεξιχνίαστη δολοφονία του Γραμματέα της Οργάνωσης του ΚΚΣΕ στο τότε Λένινγκραντ (Αγία Πετρούπολη σήμερα), Σεργκέι Κίροφ το 1934. Οι διώξεις κορυφώθηκαν με τις διαβόητες «δίκες της Μόσχας». Μεταξύ 1936-1938 δικάστηκαν (σε δίκες παρωδίες), καταδικάστηκαν και εκτελέστηκαν 98 από τα 137 μέλη της ΚΕ, ανάμεσά τους και πρωταγωνιστές της Οκτωβριανής Επανάστασης: Κάμενεφ, Ζινόβιεφ, Ράντεκ, Μπουχάριν κ.ά. Ο Τρότσκι που προτίμησε να φύγει από τη χώρα δολοφονήθηκε από πράκτορες του Στάλιν στο Μεξικό το 1940 (δείτε σχετικό άρθρο μας στις 06/11/2023).
Ο Μπέρια με την κόρη του Στάλιν Σβετλάνα στην αγκαλιά του
Από το Σύμφωνο Ρίμπεντροπ – Μολότοφ στο τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου
Από το Σύμφωνο Ρίμπεντροπ – Μολότοφ στο τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου
Πλέον ο Στάλιν είχε στο πλευρό του νέα ηγετική ομάδα, ανάμεσα στα μέλη της οποίας ήταν και ο διαβόητος Λαβρέντι Μπέρια. Η στάση του Στάλιν κατά τη διάρκεια του Β’ ΠΠ υπήρξε αμφιλεγόμενη. Κατηγορήθηκε για το γερμανοσοβιετικό Σύμφωνο μη επιθέσεως («Σύμφωνο Ρίμπεντροπ – Μολότοφ», 1939), με το οποίο οι Γερμανοί υποβοηθήθηκαν να επιτεθούν στην Πολωνία, τις ανατολικές περιοχές της οποίας κατέλαβαν οι Σοβιετικοί. Ακολούθησε ο πόλεμος με τη Φινλανδία (1939-1940) και η προσάρτηση Λετονίας, Λιθουανίας, Εσθονίας και Βεσαραβίας στην ΕΣΣΔ (1940). Μετά τη γερμανική εισβολή στη Σοβιετική Ένωση (Ιούνιος 1941), ο Στάλιν έδειξε εξαιρετικές στρατιωτικές και διπλωματικές ικανότητες και αναμφίβολα υπήρξε από τους πρωταγωνιστές της νίκης των Συμμάχων. Με τη συμμετοχή του στις διασκέψεις της Τεχεράνης (1943), της Γιάλτας και του Πότσνταμ (1945) πέτυχε η χώρα του να συναποφασίσει για τις λεγόμενες «σφαίρες επιρροής». Παράλληλα, ισχυρό «όπλο» του στα χρόνια του ψυχρού πολέμου ήταν η παρουσία σοβιετικού στρατού στην Ανατολική Ευρώπη.
Άτλι, Τρούμαν και Στάλιν στο Πότσνταμ το 1945
Από το 1943 ως τον θάνατό του (1953)
Από το 1943 ως τον θάνατό του (1953)
Τα τελευταία χρόνια της ζωής του ασχολήθηκε με την εκτόπιση ολόκληρων πληθυσμών που είχαν συνεργαστεί με τους Ναζί (Τάταροι της Κριμαίας, Γερμανοί του Βόλγα και Ουκρανοί της Γαλικίας) και με έναν νέο γύρο εκκαθαρίσεων και δικών που έπληξαν τους εσωκομματικούς του αντιπάλους, όπως η υπόθεση του Λένινγκραντ. Το 1952, με το δοκίμιο «Οικονομικά Προβλήματα του Σοσιαλισμού», ο Στάλιν έκανε τα πρώτα δειλά βήματα προς τον δυτικό κόσμο. Η υγεία του όμως είχε αρχίσει να κλονίζεται. Στις 2 Μαρτίου 1953 η άφιξη κορυφαίων γιατρών στην ντάτσα (βίλα, εξοχική κατοικία) του Στάλιν σηματοδότησε την αρχή του τέλους. Ένα εγκεφαλικό επεισόδιο τον οδηγούσε στον θάνατο. Το πρωί της 3ης Μαρτίου 1953 η διάγνωση ήταν σαφής: ο θάνατος ήταν αναπόφευκτος. Στις 4 Μαρτίου οι εφημερίδες δημοσίευσαν την πρώτη επίσημη ανακοίνωση για την υγεία του Στάλιν. Τα μέλη του Προεδρείου της ΚΕ του ΚΚΣΕ που βρίσκονταν στην ντάτσα του Στάλιν συνεδρίασαν το βράδυ της 5/3/1953, από τις 8.00 μ.μ. ως τις 8.40 μ.μ. και αφαίρεσαν από τον Στάλιν τις θέσεις του Προέδρου της Κυβέρνησης και του ΓΓ της Κεντρικής Επιτροπής. Δηλαδή, ακόμα κι αν ζούσε ο Στάλιν, δεν θα ήταν ηγέτης της ΕΣΣΔ! Ο Ιωσήφ Βισαριόνοβιτς Τζουγκασβίλι άφησε την τελευταία του πνοή στις 21.30 της 5ης Μαρτίου 1953. Η κόρη του Σβετλάνα που ήταν παρούσα στις τελευταίες στιγμές του πατέρα της γράφει:
«Το βλέμμα του σάρωσε μονομιάς όλους τους παρόντες. Τότε συνέβη κάτι ακατανόητο και απόκοσμο, το οποίο δεν μπορώ να ξεχάσω ούτε να εξηγήσω μέχρι σήμερα. Ξαφνικά ύψωσε το αριστερό χέρι του, σαν να έδειχνε κάτι που βρισκόταν ψηλά και να έριχνε μια κατάρα πάνω σε όλους μας. Η χειρονομία ήταν ακατανόητη και άκρως απειλητική και κανένας δεν μπορούσε να πει ποιον ή τι αφορούσε. Την επόμενη στιγμή, μετά από μια έσχατη προσπάθεια, το πνεύμα, με ένα βίαιο σκίρτημα, έσπασε τα δεσμά της σάρκας».
Ο διάδοχός του Χρουστσόφ, προχώρησε σε «αποσταλινοποίηση» της χώρας. Όμως, επί Μπρέζνιεφ, ο Στάλιν «αποκαταστάθηκε» και πάλι. Ο Γκορμπατσόφ τον αποκαθήλωσε ξανά, για να φτάσουμε στις αρχές του 21ου αιώνα, όπου ξεκίνησε η αγιοποίηση (!) του άθεου Στάλιν…
«Το βλέμμα του σάρωσε μονομιάς όλους τους παρόντες. Τότε συνέβη κάτι ακατανόητο και απόκοσμο, το οποίο δεν μπορώ να ξεχάσω ούτε να εξηγήσω μέχρι σήμερα. Ξαφνικά ύψωσε το αριστερό χέρι του, σαν να έδειχνε κάτι που βρισκόταν ψηλά και να έριχνε μια κατάρα πάνω σε όλους μας. Η χειρονομία ήταν ακατανόητη και άκρως απειλητική και κανένας δεν μπορούσε να πει ποιον ή τι αφορούσε. Την επόμενη στιγμή, μετά από μια έσχατη προσπάθεια, το πνεύμα, με ένα βίαιο σκίρτημα, έσπασε τα δεσμά της σάρκας».
Ο διάδοχός του Χρουστσόφ, προχώρησε σε «αποσταλινοποίηση» της χώρας. Όμως, επί Μπρέζνιεφ, ο Στάλιν «αποκαταστάθηκε» και πάλι. Ο Γκορμπατσόφ τον αποκαθήλωσε ξανά, για να φτάσουμε στις αρχές του 21ου αιώνα, όπου ξεκίνησε η αγιοποίηση (!) του άθεου Στάλιν…
Ο Στάλιν δέχεται λουλούδια από τη μικρή Gelya Markizova, ο πατέρας της οποίας εκτελέστηκε λίγο αργότερα στη μεγάλη εκκαθάριση
Επίλογος
Επίλογος
Λιγόλογος και ψυχρός, με πολιτικό ένστικτο, ο Στάλιν άλλαξε την οικονομική και κοινωνική φυσιογνωμία της ΕΣΣΔ, πρωταγωνίστησε στον Β’ ΠΠ και έκανε τη χώρα του πυρηνική υπερδύναμη. Από την άλλη, ιδιαίτερα με τις δολοφονίες και τις εκτοπίσεις εκατομμυρίων Σοβιετικών, αμαύρωσε την ιδέα του σοσιαλισμού, η οποία ταυτίστηκε με ένα ανελεύθερο, ολοκληρωτικό, δογματικό και καταπιεστικό καθεστώς… Τα θύματα των "εκκαθαρίσεων" του Στάλιν υπολογίζονται σε 3,3 εκατομμύρια, ενώ 3,5-6,5 εκατομμύρια ήταν τα θύματα του λιμού 1932-1933
Χάρτης των περιοχών που επλήγησαν από τον λιμό του 1932-33
Πηγές: OLEG V. KHLEVNIUK, «ΣΤΑΛΙΝ ΜΙΑ ΝΕΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ», Εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ 2018.
ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ, τ.9
ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΔΟΜΗ, τ.27.
ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ, τ.9
ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΔΟΜΗ, τ.27.
Μιχάλης Στούκας
ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ