Στις απόκρημνες πλαγιές του όρους Μελά, κοντά στην Τραπεζούντα, στέκεται το ιστορικό μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά, που για αιώνες αποτέλεσε πνευματικό κέντρο του Ποντιακού Ελληνισμού. Η ίδρυσή του ανάγεται στο 386 μ.Χ., όταν οι Αθηναίοι μοναχοί Βαρνάβας και Σωφρόνιος, κατόπιν οράματος της Παναγίας, αναζήτησαν την εικόνα της – έργο του Ευαγγελιστή Λουκά – και ανήγειραν μέσα στον βράχο το πρώτο καθολικό της μονής.
Αυτοκρατορική Προστασία και Κειμήλια
Κατά τη μακρά ιστορία της, η Σουμελά ευεργετήθηκε από Βυζαντινούς αυτοκράτορες
και, κυρίως, από τους άρχοντες της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, όπως ο
Ιωάννης Β΄ Κομνηνός (1285–1293), ο Αλέξιος Β΄ Κομνηνός (1293–1330) και ο
Βασίλειος Α΄ Κομνηνός (1332–1340). Αυτοί προίκισαν το μοναστήρι με γη,
προνόμια και πολύτιμα θρησκευτικά αντικείμενα, καθιστώντας το ισχυρό
θρησκευτικό και πολιτισμικό κέντρο.
Η Καταστροφή του 1922 και η Απόκρυψη των Ιερών
Η Παναγία Σουμελά παρέμεινε ενεργό ορθόδοξο μοναστήρι μέχρι τη Μικρασιατική
Καταστροφή. Το 1922, οι κεμαλικές δυνάμεις λεηλάτησαν και κατέστρεψαν το
συγκρότημα. Πριν εγκαταλείψουν οριστικά τη μονή το 1923, οι μοναχοί έκρυψαν
στον ναΐσκο της Αγίας Βαρβάρας την εικόνα της Παναγίας, το ευαγγέλιο του Οσίου
Χριστοφόρου και τον σταυρό του αυτοκράτορα Εμμανουήλ Κομνηνού.
Δέκα Χρόνια Σιωπής
Μετά τον ξεριζωμό των Ποντίων, τα ιερά κειμήλια έμειναν θαμμένα για δέκα
ολόκληρα χρόνια, μέχρι να βρεθεί η ευκαιρία να επιστρέψουν στους πιστούς. Το
1930, σε κλίμα ελληνοτουρκικής προσέγγισης, ο Μητροπολίτης Ξάνθης Πολύκαρπος
Ψωμιάδης και ο υπουργός Πρόνοιας Λεωνίδας Ιασωνίδης ζήτησαν τη συνδρομή του
Ελευθερίου Βενιζέλου για την ανάκτησή τους. Με την έγκριση του Τούρκου
πρωθυπουργού Ισμέτ Ινονού, μια μικρή αποστολή ταξίδεψε στον Πόντο για να τα
παραλάβει.
Ο Αμβρόσιος Σουμελιώτης και η Διάσωση
Την αποστολή ανέλαβε ο Αμβρόσιος Σουμελιώτης, ιερέας στον Άγιο Θεράποντα της
Θεσσαλονίκης, καθοδηγούμενος από τον υπέργηρο μοναχό Ιερεμία, ο οποίος γνώριζε
το ακριβές σημείο της κρύπτης. Στις 14 Οκτωβρίου 1930, ο Αμβρόσιος έφτασε στη
Σουμελά και λίγες ημέρες αργότερα επέστρεψε στην Αθήνα με τα κειμήλια, τα
οποία παρέδωσε στον Μητροπολίτη Τραπεζούντας και μετέπειτα Αρχιεπίσκοπο
Αθηνών, Χρύσανθο Φιλιππίδη. Αυτά τοποθετήθηκαν προσωρινά στο Βυζαντινό και
Χριστιανικό Μουσείο, όπου παρέμειναν για περίπου δύο δεκαετίες.
Αναζήτηση Νέας Στέγης
Ήδη από το 1931 υπήρχε η ιδέα να επανενθρονιστεί η εικόνα σε μόνιμο προσκύνημα
στην Ελλάδα. Το όραμα υλοποιήθηκε το 1951, όταν ο γιατρός Φίλων Κτενίδης,
Πόντιος από την Κρωμνή, ίδρυσε το Σωματείο «Παναγία Σουμελά» στη Θεσσαλονίκη.
Με την παραχώρηση έκτασης από την κοινότητα Καστανιάς Ημαθίας, χτίστηκε νέος
ναός στο όρος Βέρμιο.
Η Ενθρόνιση στο Βέρμιο
Τον Αύγουστο του 1952, με συγκινητικές τελετές, η εικόνα μεταφέρθηκε και
ενθρονίστηκε στον νέο ιερό χώρο. Από τότε, η Παναγία Σουμελά της Καστανιάς
έχει εξελιχθεί σε ένα από τα σημαντικότερα προσκυνήματα της Ορθοδοξίας,
προσελκύοντας χιλιάδες επισκέπτες κάθε Δεκαπενταύγουστο.
Οι Σκορπισμένοι Θησαυροί
Παρά την επιστροφή της εικόνας, δεκάδες άλλα κειμήλια της ιστορικής μονής
βρίσκονται ακόμα σε μουσεία, εκκλησίες και ιδιωτικές συλλογές στην Τουρκία. Η
Πανελλήνια Ομοσπονδία Ποντιακών Σωματείων αγωνίζεται για την επιστροφή τους,
προτρέποντας τις κυβερνήσεις Ελλάδας και Τουρκίας να μιμηθούν την πρωτοβουλία
Βενιζέλου–Ινονού του 1930.
Πρόσφατα, το Δημοτικό Συμβούλιο Τραπεζούντας συζήτησε την ίδρυση μουσείου στη
γειτονική Μάτσκα, όπου θα εκτεθούν οι θησαυροί της Σουμελά που βρίσκονται στην
Άγκυρα και αλλού, ώστε – όπως τόνισε ο δήμαρχος Αχμέτ Μετίν Γκεντς – «ο τόπος
να υπηρετεί την ιστορία του».